291
«Yakuniy moliyaviy natija (daromadlar va xarajatlarni jamlash)» schyotiga
o’tkaziladi. Mahsulot (ish, xizmat)lar tannarxi, foyda byudjet bilan hisob-kitoblar
ko’rsatkichlari, shuningdek xususiylashtirilayotgan davlat
korxonalari mulklarini
baholashning asoslanganligi ko’p jihatdan nomoddiy aktivlarning mavjudligi va
baholanishi, ular eskirishlari to’g’risidagi ma’lumotlarning haqqoniyligiga bog’liq.
Shunga ko’ra, nomoddiy aktivlarni hisobda ro’yxatga olishning texnik
jihatlarini tekshirish juda muhim hisoblanadi. Nomoddiy aktivlar o’z nomiga ko’ra
moddiy negizga ega bo’lmaganliklari uchun korxonada u yoki bu ob’ektning
haqiqiy kirimi va ishlatilishi ustidan buxgalterlik nazoratini tashkil etish
muammosi tez-tez vujudga keladi.
Buxgalterlik hisobining umumiy printsiplariga ko’ra har qanday nomoddiy
aktiv kirimi tegishli dastlabki hujjatlar asosida rasmiylashtiriladi. Bunday dastlabki
hujjatlashtirish o’zining mazmuni va tavsifiga ko’ra,
asosiy vositalarni qabul
qilish-topshirish dalolatnomasi (AV-1) kabi hujjatlarga o’xshash bo’lishi lozim.
Hujjatlarda ob’ektlarning batafsil xususiyatlari, dastlabki qiymati, foydalanishga
topshirilgan vaqti, eskirish normasi va xarajatga olib borish kodi, nomoddiy aktiv
foydalanadigan bo’linma va boshqa ma’lumotlar ko’rsatilishi lozim.
Nomoddiy aktivlarni kirim qilishda dastlabki hujjatlar bilan birga ularni
indentifikatsiyalovchi (aynan o’xshatuvchi) hujjatlar ham bo’lishi zarur.
Bunday
hujjatlarga nomoddiy aktivlarning o’zlarini yoki ulardan foydalanishni tavsiflovchi
hujjatlar, shuningdek, korxonaning u yoki bu mulkiy huquqini tasdiqlovchi
hujjatlar kiradi. Boshqacha qilib aytganda, buxgalterlik hisobda aks ettiriladigan
nomoddiy aktivlarning istalgan ob’ekti ob’ektiv shaklda mavjud bo’lishi lozim.
Sanoat namunalari va kashfiyot huquqlarini
sotib olish patentlar,
guvohnomalar bilan tasdiqlanadi. Korxona tomonidan har qanday mualliflik
huquqlarini sotib olish faqat ushbu mualliflik huquqlarini sotuvchilar jismoniy yoki
yuridik shaxslar bilan tuzilib, yuridik jihatdan kuchga kirgan to’laqonli
shartnomaga asosan amalga oshirilishi mumkin.
292
Korxona «nou–xou» sotib olishni rasmiylashtirishi uchun uning og’zaki
(matnli) yoki tasviriy tavsifiga ega bo’lishi lozim. Korxona raqobat sharoitida
sanoat va intellektual mulklarni muhofaza qilish uchun chora-tadbirlarni ko’rishi
lozim. Bu nomoddiy aktivlar ob’ektlarning har biri
uchun konkret xodimlarni
javobgarlikka tortish va ko’rilgan zararni to’liq qoplash uchun imkon yaratadi.
Korxonalar nomoddiy aktivlarni har xil yo’llar bilan sotib oladilar va shunga
ko’ra ularning kirimi ham hisobda turlicha aks ettiriladi.
Nomoddiy aktivlar korxona ustav kapitaliga ishtirokchilarining hissasi
sifatida qo’shilishi mumkin. Bunda ular imkon qadar haqiqiy bozor bahosiga
yaqinlashgan va korxona aktsiyadorlar kengashi (boshqaruvi) va aktsiyadorlar
tomonidan belgilangan shartnoma bahosida kirimga olinadi.
«Mahsulot (ish, xizmat) lar tannarxiga kiritiladigan mahsulot ishlab
chiqarish (ish, xizmat) va realizatsiya xarajatlarining
tarkibi va moliyaviy
natijalarni shakllantirish tartibi haqida Nizom»ga muvofiq texnologiyalarni
takomillashtirish va yangilarini yaratish, shuningdek, ilmiy-tadqiqot va tajriba -
konstruktorlik ishlarini o’tkazish bilan bog’liq mahsulotlar sifatini yaxshilash, xom
ashyo va materialllarning yangi turlarini yaratish, ishlab chiqarishni qayta jihozlash
xarajatlari 9420-«Ma’muriy xarajatlar» schyotida aks ettiriladi.
Agar korxona
qandaydir ishlab chiqarish va intellektual mulk (patentlar, guvohnomalar) yaratsa,
ushbu «Nizom» dan kelib chiqqan holda, ularni mulk sifatida hisobga olib
bo’lmaydi, chunki ularni yaratish bilan bog’liq xarajatlar kapitallashmaydi.
Ushbu savol masalasida turli mamlakatlarda qarama - qarshi fikrlar mavjud.
Masalan, ayrim mamlakatlarda nomoddiy aktivlar mablag’ sifatida inobatga
olinmaydi, ularni darhol ishlab chiqarish sarflari yoki foyda hisobiga hisobdan
chiqarish ko’zda tutilgan. Ammo, bunday yondoshuvga
qarama-qarshi gumon
patentlar olish va kashfiyotlar, tovar markalari, savdo belgilari, «Nou-xou»
ishlanmalari va dastur ta’minotlarini yaratish bilan bog’liq ilmiy-tadqiqot va
tajriba-konstruktorlik ishlari (ITTKI) kabi aktivlarni darhol hisobdan o’chirish,
davr oralig’ida oladigan daromadlarni buzib ko’rsatishga olib keladi va korxonalar
293
tomonidan ushbu faoliyat sohasiga mablag’lar sarflashni to’xtatib
turadigan omil
bo’lib hisoblanishidan iborat. Agar nomoddiy aktivlarni yaratish bilan bog’liq
xarajatlarni darhol hisobdan o’chirish fikriga qo’shiladigan bo’lsak, unda bizning
korxonalarimizda bunday xarajatlarga eng oz miqdorda mablag’ ajratilib,
respublikamiz xududida ishlab chiqarish va intellektual mulkni (korxonaning o’z
ishlab chiqarishini) umuman pasayishiga olib keladi, korxonalar esa o’zlarining
mulkiy huquqlari (nomoddiy aktivlari)ni yaratmasdan, xorijdan sotib olishga
xarajat qiladilar.
Do'stlaringiz bilan baham: 
