O’zbekiston respublikasi xalq ta’limi vazirligi a. Qodiriy nomidagi jizzax davlat pedagogika instituti tarix fakulteti

Èkvivalentlik xukmlari 
«agar va faqat agar ... unda» mantiqiy boglovchisi 
yordamida ikki oddiy xukmning o’zaro boglanishidan xosil Bo’ladi. Tabiiy tilda 
ekvivalentlik xukmi shartli xukm ko’rinishida ifodalanadi. Bunday xolatlarda shartli 
xukmning ekvivalent xukm ekanligini aniqlash zarur Bo’ladi. Agar shartli xukmning 
asosi natijada qayd etilgan fikr uchun zaruriy va etarli shart xisoblansa, unda bu xukm 
ekvivalent xukm Bo’ladi. Masalan:» Agar berilgan butun son juft son Bo’lsa, unda u 
ikkiga qoldiksiz Bulinadi». 

---

116 
Èkvivalent xukmning mantiqiy boglovchisi (

) simvoli, ya’ni (moddiy) ekvivalentlik 
belgisi bilan ifodalanadi. Èkvivalent xukmning chin Bulish shartlari quyidagicha: 
p 
q 
p

q 
chin 
chin 
xato 
xato 
chin 
xato 
chin 
xato 
chin 
xato 
xato 
chin 
Xukmlarning inkor qilinishi.
Ikki xukm bir-biriga zid Bulib, ulardan biri albatta 
chin, boshqasi xato Bo’lsa, bu xukmlar bir-birini inkor qiluvchi xukmlar Bo’ladi. Inkor 
qilinayotgan xukm chin Bo’lsa, inkor qilayotgan xukm xato Bo’ladi. Inkor 
qilinayotgan xukm xato Bo’lsa, inkor qilayotgan xukm chin Bo’ladi. Quyidagi 
xukmlar bir-birini inkor qiladi: 
1. A–O Xamma o’zbek ayollari oliy ma’lumotli (xato) 
Ba’zi o’zbek ayollari oliy ma’lumotli (chin) 
2. E–I Xech bir inson tosh emas (chin) 
Ba’zi insonlar toshdir (xato) 
Xukmlarni predikatning subyektga taalluqli emasligini ko’rsatish va xukmni xato deb 
ko’rsatish orqali inkor qilish mumkin. Birinchisi ichki inkor, ikkinchisi tashqi inkor deyiladi. 
Masalan: 
Ba’zi talabalar a’lochi emas (ichki inkor) 
Quyoshning Er atrofida aylanishi – noto’gri fikrdir (tashqi inkor). 
Kon’yunktiv va diz’yunktiv xukmlar inkor qilinganda ularning mantiqiy 
boglamalari almashadi va tarkibidagi oddiy xukmlar inkor qilinadi. 
1) Ayiruvchi xukmni inkor qilish. 
Men darsdan so’ng yo kutubxonaga, yo do’stimnikiga boraman. Men darsdan so’ng 
kutubxonaga xam, do’stimnikiga xam bormadim. 
q
p
q
p



2) Ayiruvchi inkor xukmni inkor qilish. 
«Xunar o’rganmagan yoki ilm olmagan insonlar xayotda o’z o’rnini topmaydi». 
«Xunar o’rgangan, ilm olgan insonlar xayotda o’z o’rnini topadi». 
q
p
q
p



3) Birlashtiruvchi xukmni inkor qilish. 
«Xalol va vijdonli odamlar axloqli Bo’ladilar». «Xalol Bulmagan yoki vijdonli 
Bulmagan odamlar axloqsiz Bo’ladilar». 
q
p
q
p




---

117 
4) Birlashtiruvchi inkor xukmni inkor qilish. 
«A’lochi va jamoatchi Bulmagan talabalar tanlovda ishtirok etmaydilar». «A’lochi 
yoki jamoatchi Bo’lgan talabalar tanlovda ishtirok etadilar». 
q
p
q
p



Bu formulalar de-Morgan qonunlari deb ataladi. 
Agar murakkab xukm tarkibida shartli xukm Bo’lsa, formula unga aynan teng 
Bo’lgan implikatsiyasi Bulmagan boshqa formulaga almashtiriladi. Masalan, «Agar 
Bush vaqtim Bo’lsa, unda televizor ko’raman». «Bush vaqtim Buldi, lekin televizor 
ko’rmadim».