O’zbekiston respublikasi xalq ta’limi vazirligi a. Qodiriy nomidagi jizzax davlat pedagogika instituti tarix fakulteti

Oddiy xukmlarda terminlar xajmi.
Oddiy xukmlardagi terminlar (S va P) 
tushunchalar orqali ifodalanganligi tufayli ularning xajmiga ko’ra o’zaro munosabatlarini 
aniqlash mumkin. Xukmlarda terminlar (S va P) to’liq yoki to’liqsiz xajmda olingan 
Bo’ladi. Termin to’liq xajmda olinganda uning xajmi boshqa terminning xajmiga to’liq 
mos Bo’ladi yoki mo’tlaqo mos Bulmaydi (ularning xajmi bir-birini istisno qiladi). 
Termin to’liqsiz xajmda olingan Bo’lsa, unda uning xajmi boshqasining xajmiga qisman 
mos keladi yoki undan qisman istisno qilinadi. Oddiy xukmlarda terminlar xajmi 
quyidagicha Bo’ladi: 
1. A - Umumiy tasdiq xukmlarning subyekti xamma vaqt to’liq xajmda olingan 
Bo’ladi. Predikati esa ba’zan to’liq, ba’zan to’liqsiz xajmda Bo’ladi. Masalan: «Xamma 
insonlar tirik mavjudotdir». 
Bu xukmning subyekti – «Inson», predikati – «Tirik mavjudot» tushunchasidir, 
«Xamma»-umumiylik kvantori. Bu xukmning subyekti to’liq xajmda olingan, chunki 
unda xamma insonlar to’grisida fikr bildirilgan va bu tushuncha «tirik mavjudot» 
tushunchasining xajmiga to’liq kirishadi. Uning predikati to’liq xajmda olinmagan, 
chunki unda tirik mavjudotlarning bir qismi-insonlar xaqida fikr yuritiladi. Buning 
doiraviy sxemasi quyidagicha: (1-rasm). 
1-rasm 
2-rasm 
Umumiy tasdiq xukmlarning ba’zilarida S xam, R xam to’la xajmda Bulishi mumkin. 
Masalan, «Xamma musulmonlar Islom diniga e’tiqod qiladilar» (2-rasm). 
2. Ye – Umumiy inkor xukmlarning subyekti xam, predikati xam to’liq xajmda 
olingan Bo’ladi. Masalan, «Xech bir dindor e’tiqodsiz emas». Bu xukmda S – 
dindorlarni, P – e’tikodsizlarni ifodalaydi, xech bir – umumiylik kvantoridir. Bunda xar 
ikki terminning xajmi bir-birini istisno qiladi (3-rasm). 
3-rasm 
S P 
S 
P 
S 
P 

---

112 
3. I – Juz’iy tasdiq xukmlarning subyekti xamma vaqt to’liqsiz xajmda olinadi, 
predikati esa ba’zan to’liq, ba’zan to’liqsiz xajmda Bo’ladi. Masalan: «Ba’zi talabalar 
ingliz tilini biladi». xukmning terminlari quyidagicha: S – talabalar, R – ingliz tilini 
biladiganlar, ba’zi – mavjudlik kvantori. Bu xukmda S xam, R xam to’liqsiz xajmda 
olingan Bulib, xar ikki terminning xajmi bir-biriga qisman mos keladi (4-rasm). 
4-rasm 
Yana bir misolni ko’ramiz: «Ba’zi vrachlar xirurgdir». Bu xukmda S – vrachlar, R – 
xirurglar, ba’zi-mavjudlik kvantoridir. Xukmda subyekt to’liq xajmda olinmagan, chunki 
unda ba’zi vrachlar xaqida fikr bildirilgan, predikat esa to’liq xajmda olingan, chunki 
xirurglarning xammasi vrachdir. Predikatning xajmi subyektning xajmiga kirgani uchun u 
to’liq xajmda olingan Bo’ladi (5-rasm). 
5-rasm. 
4. O – Juz’iy inkor xukmlarning subyekti xamma vaqt to’liqsiz xajmda, predikati esa 
to’liq xajmda olinadi. Masalan, «Ba’zi yoshlar xunarmand emas». Bu xukmning 
terminlari S – yoshlar, R – xunarmand emaslar, ba’zi – mavjudlik kvantori. Xukmning 
subyekti to’liq xajmda olinmagan, unda yoshlarning bir qismi xaqida fikr yuritiladi, 
xolos. Xukmning predikati esa to’liq xajmda olingan. Unda xunarmandlarning xammasi 
xaqida fikr bildirilgan (6-rasm). 
6-rasm 
Yuqoridagi fikrlarni umumlashtirib aytish mumkinki, umumiy xukmlarning subyekti 
xamma vaqt to’liq xajmda, juz’iy xukmlarning subyekti to’liqsiz xajmda olinadi. Inkor 
xukmlarning predikati xamma vaqt to’liq xajmda Bo’ladi. Tasdiq xukmlarning predikati 
R 

S Bo’lgandagina to’liq xajmda Bo’ladi, boshqa xollarda esa to’liqsiz xajmda olinadi. 
Xukmlarda terminlar xajmini aniqlash qat’iy sillogizmni to’gri tuzishda va bevosita 
xulosa chiqarishda muxim axamiyatga ega. 
Oddiy xukmlarda terminlar xajmini quyidagi sxema orqali yaqqol ifodalash mumkin. 
Bunda «+» – to’liq xajmni, «-» to’liqsiz xajmni bildiradi. 
Xukm 
turlari 
Belgisi