O’zbekiston respublikasi xalq ta’limi vazirligi a. Qodiriy nomidagi jizzax davlat pedagogika instituti tarix fakulteti

Xukmning formulasi 
Termin
lar 
xajmi 
Termi
nlarni
ng 
munos
abati 
Formal 
mantiqda 
Matematik 
mantiqda 
S P 
Umumiy 
tasdiq 
xukm 
A 
Xamma S-R 
S a R 

x(S(x)

P(x)) + 

SkR 
Umumiy 
inkor 
xukm 
Y
e 
Xech bir S–R 
emas 
S - R 

x(S(x)

)
)
(
x
P
+ + S

R 
S 
P 
P 
S 
S 
P 

---

113 
Juz’iy 
tasdiq 
xukm 
I 
Ba’zi S–R 
S - R 

x(S(x) 

P(x)) - 

S

R 
Juz’iy 
inkor 
xukm 
O 
Ba’zi S–R 
emas 
S - R 

x(S(x) 

)
)
(
x
P
- 
+ S

R 
Predikatning mazmuniga ko’ra oddiy xukm turlari.
Ular quyidagilardan iborat: atributiv 
xukmlar, mavju’dlik xukmlari va munosabat xukmlari. Atributiv (sifat va xususiyat) xukmlarda 
biror xususiyatning predmetga xosligi yoki xos emasligi aniq, qat’iy qilib ko’rsatiladi. Shuning 
uchun atributiv xukmlarni birorta predmetning sinfga kirishi (mansubligi) yoki kirmasligi 
(mansub emasligi) xaqidagi xukm deb ta’riflasa Bo’ladi. 
Masalan: «Xamma daraxtlar o’simliklardir» va «Xech bir o’simlik xayvon emas». 
Birinchi xukmda daraxtlarning o’simliklar sinfiga kirishi xaqida fikr bildirilsa, ikkinchi 
xukmda o’simliklar va xayvonlar sinfining o’zaro xech qanday umumiylikka ega 
emasligi xaqida fikr bildirilgan. 
Ikkita, uchta va xokazo predmetlar o’rtasida muayyan munosabatlarning Bulishi yoki 
Bulmasligini ifodalagan xukmlarga munosabat xukmlari deyiladi. Masalan: «Butun 
Bulakdan katta». «Ikki-uchdan kichik son». Birinchi xukmda «kattalik» munosabati 
butun va Bulak o’rtasida Bulishi tasdiqlansa, ikkinchi xukmda uch soni bilan ikki 
sonining munosabati xaqidagi fikr tasdiqlangan. 
Munosabat xukmlari sifatiga ko’ra tasdiq yoki inkor xukm turlariga Bulinadi. 
Tasdiqlovchi munosabat xukmlarida predmetlar o’zaro muayyan munosabatda ekanliklari 
xaqida fikr bildiriladi. Inkor etuvchi munosabat xukmlarida esa predmetlar o’rtasidagi 
muayyan munosabatlarning mavjud emasligi xaqida fikr bildiriladi. 
Munosabat xukmlari miqdoriga ko’ra xam turlarga Bulinadi. Xususan, ikki o’rinli 
munosabat xukmlari miqdoriga ko’ra yakka-yakka, umumiy-umumiy, xususiy-xususiy, 
yakka-umumiy, yakka-juz’iy, umumiy-juz’iy, juz’iy-umumiy turlarga Bulinadi. 
Masalan: «Ukasi akasidan baland» (yakka-yakka); «Gruppamizning xar bir studenti 
fakultetimizdagi xamma o’kituvchilarni biladi» (umumiy-umumiy); «Gruppamizdagi 
ba’zi talabalar ba’zi xind kino yulduzlarini yaxshi biladilar» (juz’iy-juz’iy). «Tarix 
o’kituvchisi gruppamizdagi xar bir talabani yaxshi biladi» (yakka-umumiy); «Do’stim 
ba’zi masalalarni echa oladi» (yakka-juz’iy); «Gruppamizdagi xamma talabalar ingliz 
tilini o’rganadilar» (umumiy-yakka); «Gruppamizdagi ba’zi talabalar frantsuz tilini 
o’rganadilar» (juz’iy-yakka); «Gruppamizdagi ba’zi talabalar «Paxtakor» komandasining 
xar bir o’yinchisini biladilar» (juz’iy-umumiy). 
Uch o’rinli, to’rt o’rinli va xokazo munosabat xukmlari xam yuqoridagi kabi turlarga 
Bulinadilar. 
Atributiv va munosabat xukmlaridan boshqa yana mavjudlik xukmlari (Kutubxonada 
mantiq darsligi bor), ayniyat xukmlari («A-B» ko’rinishda Bo’lgan) va modal xukmlar 
(extimol yomgir yogadi) ni ko’rsatish mumkin. Ba’zi darsliklarda ular oddiy qat’iy xukm 
turlari sifatida talqin qilinadi. Biz bu xukm turlarini aloxida ko’rib chiqmaymiz, chunki 
mavjudlik xukmlarini ko’pincha atributiv xukmlar ko’rinishida, ayniyat xukmlarini munosabat 
xukmlari ko’rinishida talqin qilish mumkin. 
Shuningdek, oddiy xukm turlari sifatida ajratib ko’rsatuvchi va istisno kiluvchi 
xukmlar xam farqlanadi. «Gruppamiz talabalaridan faqat 4 kishi musobaqada 

---

114 
qatnashadi». Bu ajratib ko’rsatuvchi xukmdir. «Mantiq tarixi» kursidan boshqa xamma 
o’qitiladigan fanlardan darsliklar etarli». Bu istisno qiluvchi xukmdir. 
3.