O’zbekiston respublikasi xalq ta’limi vazirligi a. Qodiriy nomidagi jizzax davlat pedagogika instituti tarix fakulteti

Xukmlar (muloxazalar) o’rtasidagi munosabatlar 
Muloxazalar (xukmlar) xam tushunchalr kabi taqqoslanadigan (umumiy subyekt yoki 
predikatga ega Bo’lgan) va taqqoslanmaydigan turlarga Bulinadi. Taqqoslanadigan 
muloxazalar sigishadigan yoki sigishmaydigan Bo’ladi. Mantiqda ikki muloxaza (r va q) 
dan birining chinligidan ikkinchisining xatoligi zaruriy kelib chiqadigan Bo’lsa, ular 
o’zaro sigishmaydigan muloxaza (xukm) lar deyiladi. Sigishmaydigan muloxaza (xukm) 
lar bir vaqtda chin Bula olmaydi. Sigishadigan muloxazalar aynan bir fikrni to’liq yoki 
qisman ifodalaydi. Sigishadigan muloxaza (xukm) lar o’zaro ekvivalentlik, mantiqiy 
Buysunish va qisman mos kelish (subkontrar) munosabatida Bo’ladi. 
Sigishmaydigan xukmlar qarama-qarshilik (kontrar) va zidlik (kontradiktorlik) 
munosabatida Bo’ladi. Muloxaza (xukm) lar o’rtasidagi munosabatlarning sxematik 
ifodasi «mantiqiy kvadrat» deb ataladi. Mantiqiy kvadrat orkali muloxaza (xukm) lar 
o’rtasidagi chinlik munosabatlari aniqlanadi. 
Masalan, «Xar bir jamiyat o’z axloqiy normalariga ega». Bu A – umumiy tasdiq 
muloxaza (xukm). E, I, O ko’rinishlarda quyidagicha ifodalanadi: 
E. Xech bir jamiyat o’z axloqiy normalariga ega emas. 
I. Ba’zi jamiyatlar o’z axloqiy normalariga ega. 
субконтрар 
контрар 
бу
йс
ин
иш
бу
йс
ин
иш
E 
A 
O 
I 
контрадиктор 

---

118 
O. Ba’zi jamiyatlar o’z axloqiy normalariga ega emas. 
Bu xukmlar taqqoslanadigan muloxaza (xukm) lar Bulib, ular o’rtasida chinligiga 
ko’ra o’ziga xos munosabatlar mavjuddir. 
Sigishmaydigan muloxaza (xukm) lar o’rtasida qarama-qarshilik (kontrar) va zidlik 
(kontradiktorlik) munosabatlari Bo’ladi. Qarama-qarshilik munosabati mazmuniga 
ko’ra turlicha Bo’lgan umumiy xukmlar o’rtasida mavjud Bulib, bu munosabatga 
ko’ra ularning xar ikkisi bir vaqtda chin Bula olmaydi. Bu xukmlar bir vaqtda xato 
Bulishi mumkin; agar ulardan birining chinligi aniq Bo’lsa, unda boshqasi albatta xato 
Bo’ladi. Yuqoridagi misollardan A– muloxaza (xukm) chin, E – muloxaza (xukm) xato 
ekanligi ma’lum Bo’ladi. 
Zidlik munosabati mazmuni va xajmiga ko’ra turlicha Bo’lgan muloxaza (xukm) 
lar o’rtasida mavjud Bo’ladi. Bu muloxaza (xukm) larning xar ikkisi bir vaqtda chin 
xam, xato xam Bulmaydi. Ulardan biri xamma vaqt chin, boshqasi esa xato Bo’ladi. 
Yuqoridagi misollardan A – muloxaza (xukm) chin Bulib, O – muloxaza (xukm) 
xatodir. Shuningdek, I – muloxaza (xukm) chin, E – muloxaza (xukm) xatodir. 
Sigishadigan muloxaza (xukm) lardan mazmuni bir xil, xajmi turli xil Bo’lgan 
xukmlar o’zaro Buysinish munosabatida Bo’ladi. Bunda umumiy muloxaza (xukm) lar 
Buysindiruvchi, juz’iy muloxaza (xukm) lar Buysinuvchi Bo’ladi. Buysunish 
munosabatida umumiy xukmlar chin Bo’lsa, ularga Buysinuvchi juz’iy xukmlar xam chin 
Bo’ladi. Lekin juz’iy xukmlar chin Bo’lganda, umumiy xukmlar noaniq (chin yoki xato) 
Bo’ladi. Yuqoridagi misoldan A – muloxaza (xukm) chin Bo’lgani uchun unga 
Buysinuvchi I – muloxaza (xukm) xam chin Bo’ladi. Agar umumiy muloxaza (xukm) lar 
xato Bo’lsa ularga Buysinuvchi juz’iy xukmlar noaniq (chin yoki xato) Bo’ladi. 
Misolimizda E – muloxaza (xukm) xato Bo’lgani uchun, O – muloxaza (xukm) xam xato 
Bo’ladi. Ba’zi xolatlarda umumiy xukmlar xato Bo’lsa, juz’iy xukmlar chin Bo’ladi. 
Qisman moslik (subkontrar) munosabati mazmuni xar xil Bo’lgan juz’iy xukmlar 
o’rtasida mavjud Bo’ladi. Bu xukmlar bir vaqtda chin Bulishi mumkin, lekin xar ikkisi 
bir vaqtda xato Bulmaydi. Agar ulardan birining xatoligi aniq Bo’lsa, unda boshqasi 
albatta chin Bo’ladi. Yo’qoridagi misolimizda O – muloxaza (xukm) ning xatoligi aniq 
Bo’lgani uchun, I – muloxaza (xukm) chindir. 
Èkvivalentlik munosabatidagi xukmlar xamma vaqt chin Bo’ladi, chunki ularda 
aynan bir fikr turli shaklda ifodalanadi. Masalan, «A. Oripov O’zbekiston 
Respublikasi madxiyasining muallifi» va «A. Oripov – O’zbekiston Qaxramoni» 
muloxaza (xukm) lari o’zaro ekvivalentdir, ya’ni ular bir xil subyektga, lekin xar xil 
predikatga ega Bo’lgan muloxaza (xukm) lardir. 
Xukmlarning chinligiga ko’ra munosabatini ifodalovchi yuqorida ko’rsatilgan 
qonuniyatlar bilishda katta axamiyatga ega.