119
subyekt va predikatning o’zaro munosabati xaqida muayyan
nuqtai nazardan fikr
bildiriladi. Masalan, «Inson abadiy yashamaydi» assertorik xukmi «Inson abadiy
yashashi mumkin emas», deb bayon qilinganda modal xukm ko’rinishida ifodalanadi. Bu
xukm avvalgisiga nisbatan kuchli «Ukam ingliz tilini o’rganadi»
xukmiga nisbatan
«Ukam ingliz tilini o’rganishi mumkin» xukmi kuchsiz tasdiq xukm xisoblanadi. Bu
xukmlardan birinchisi assertorik, ikkinchisi modal xukmdir.
Assertorik (voqyelik) xukmlarga shart, zarur, mumkin kabi modal tushunchalar
(operatorlar) ni kiritish orqali modal xukmlar xosil qilinadi. Modal operator M xarfi
bilan belgilanadi. Modal xukmlarining formulasi quyidagicha yoziladi:
Assertorik
xukmlar
Modal
xukmlar
Oddiy
xukml
ar
S–P
M (S–P)
S–P
emas
M (S–P
emas)
Murak
kab
xukml
ar
p
q
M (p
q)
p
q
M (p
q)
q
p
M
q
p
p
q
M (p
q)
p
q
M (p
q)
Modal xukmlar modal mantiqda o’rganiladi. Unda aletik (zaruriy), epistemik (eng
ishonchli bilim), deontik (majburiylik), aksiologik (baxolash) va vaqt modalligini
ifodalovchi xukmlar taxlil qilingan.
Biz bulardan aletik modal xukmlarini ko’rib chiqamiz. Aletik modal xukmlar subyekt va
predikat o’rtasidagi ikki turli aloqadorlikni o’z ichiga oladi: zaruriy va problematik
(imkoniy).
Modal xukmlarini ifodalash uchun turli modal operatorlardan foydalaniladi.
Masalan, aletik modal xukmlarda quyidagi modal operatorlardan foydalaniladi.
«
A» – A zaruriydir.
«
A» – A tasodifiydir.
«
A» – A Bulishi mumkin.
«
A» – A Bulishi mumkin emas.
Ba’zan «Lp» – r zaruriydir, «Mr» – r Bulishi mumkin belgilaridan xam
foydalaniladi.
Zaruriy modal xukmlar turli fanlarning, shu jumladan mantiq qonunlarini va
ulardan kelib chiqadigan xolatlarni ifodalaydi. Masalan, «Butun Bulakdan katta», «Xar
bir fuqaro qonunlarga Buysunishi shart».
120
Qonunlarga zid Bo’lgan, ularni va ulardan kelib chiqadigan turli xolatlarni inkor
etuvchi xukmlar noimkoniylik xukmlari deyiladi. Masalan, «Simob daryosining Bulishi
mumkin emas».
Qonunlar va ulardan kelib chiqadigan xolatlarga zid Bulmagan, qonunlarni xam,
ularning oqibatlarini xam ifodalamaydigan xukmlar tasodifiy xukmlar deyiladi. Masalan,
ba’zi xududlarda dengiz ko’pigining toshkini Bulishi tasodifiydir.
Imkoniylik xukmlari deb, qonunlar va ularning oqibatlariga zid Bulmagan fikrlarga
aytiladi. Masalan, «Marsda xayot Bulishi mumkin».
Modal tushunchalarning umumiy xarakteri ulardan xamma soxalarda foydalanish
imkonini beradi.
3- ma’ruza
Reja:
1. Xulosa chiqarishning mohiyati va tuzulishi
2.Xulosa chiqarish turlari. Bevosita xulosa chiqarish
3. Bavosita xulosa chiqarish. Deduktiv xulosa chiqarish
4. Induktiv xulosa chiqarish
5. Analogiya bo’yicha xulosa chiqarish
Voqyelikni bilish jarayonida inson yangi bilimlarga ega Bo’ladi. Bu bilimlar abstrakt
tafakkur
yordamida, mavjud bilimlarga asoslangan xolda vujudga keladi. Bunday bilimlarni
xosil qilish mantiq ilmida xulosa chiqarish, deb ataladi.
Do'stlaringiz bilan baham: