Turkiston Xazina Palatasi tomonidan soliq to'lovchilarning soni
va ulaming iqtisodiy imkoniyatlarini aniqlash maqsadida tuzilgan
ijtimoiy xo'jalik boshqarmasi hujjatlarida ko‘rsatilishicha, 1884 yilda
Q o’qon shahrida 7711
hovli b o iib , ularda 60 ming o ‘zbck, 2400
tojik, 420 qirg'iz, 410 lo ii, 302 rus, 72 dungan, 21 hind, 17 afg‘on
istiqomat qilgan. Q o‘qon shahri aholisining umumiy soni 63642
kishiga yetgan. «Umuman o lg a n d a ,-d eb yozgan edi G irs,-T urkiston
oik asin in g aholisi imperiyaning boshqa qismlarida istiqomat qiluvchi
musulmon aholi singari rus hukumatiga nisbatan yaxshi munosabatda
emasligini payqamaslikning iloji yo‘q. Shubha yo'qki, o ‘zining
siyosiy mustaqilligini yo'qotib qo'ygan xalqda o im ishini eslash
uning g ‘olibga nisbatan b o ig a n munosabatida yoqimsiz ta ’sirini
o ik azm ay qolmaydi. Biroq hukumatimiz bu tuyg‘uni yumshatish
uchun m a g iu b xalqning iqtisodiy ahvolini yaxshilash borasida ko‘p
ishlami amalga oshirdi»1. Imperiya Davlat kengashida Turkiston
aholisining ruslar bilan birga ta iim olishlariga y o i qo'yish masalasi
muhokama
etilganda, Rossiya imperiyasi harbiy vaziri general-
ad‘yutant graf D. Milyutin ham, xalq maorifi vaziri, haqiqiy maxfiy
maslahatchi graf D. Tolstoy ham Girsning yuqoridagi gaplariga
hamohang fikrlar bildirishgan edi. Har ikki vazir ham mahalliy aholi,
xususan, o ‘zbeklardan
tashkil
topgan va savdo va dehqonchilik bilan
shug'ullanayotgan muloyim tabiati bilan ajralib turgan musulmon
aholini yoppasiga mutaassib deb atash adolatdan boim asligini qayd
etishgan. Vazirlar «ulaming ruslar bilan birga ta iim olishlariga ruhsat
berish» mumkinligini e ’tirof etishgan.
XIX asroxirlarida o ik a d a sanoat ishlab chiqarishiasosan aholining
maishiy ehtiyojlanga xizmat ko isatuvchi mayda hunarmandchilikdan
iborat edi. Sanoat ibtidoiy bosqichda edi.
Ko'chmanchi aholi orasida hunarmandchilik: kigiz tayyorlash,
uy jihozlari ishlab chiqansh, oila ehtiyoji uchun teri va m o‘yna
ishlab chiqarish keng y o ig a qo'yilgan edi. Bu yerda kigiz (namat)
tayyorlash
ancha rivoj topgan, chunki unga talab hamma vaqt
katta b o ig an . Umuman, Turkistonda bo‘z, atlas, slioyi to'qish.
do‘ppido'zlik, temirchilik. zargarlik keng rivoj topgan. Qandolatchi-
lik, shirmonpazlik, novvoylik ham taraqqiy etgan.
Uy-ro‘zg‘or ishlarida, xo'jalikda kerak bo ladigan barchajihozlar:
egar-jabduq, sandiq. mis idishlar, xalatlar, charm buyumlar, sopol.
yog'och, kumush,
oltin buyumlar, ketmon, pichoq, maxsi, kalish va
shu kabi k o ‘pgina narsalar ishlab chiqarilgan.
0 ‘zR M D A , 1-jam g‘arm a, 12 -ro ‘yxat, 923-ish. 8-varaq.
276
www.ziyouz.com kutubxonasi
Mintaqa iqtisodiyotini o'rganish uchun Toshkentda ochilgan
O 'rta Osiyo sanoat va qishloq xo'jaligiga doir birinchi (1886) va
ikkinchi (1890) Turkiston ko'rgazmalarida mahalliy hunarmandlar
hamda sanoat korxonalari ishlab chiqargan buyumlar, qishloq xo'ja-
lik mahsulotlari namoyish qilinganda gilam to'quvchilar, qurolsoz-
lar, zargarlar va to'quvchilam ing tayyorlagan buyumlari ko'rgazm a
ishtirokchilarining diqqat-e’tiborini qozongan edi.
Shuni ham aytish kerakki, shahar
hunarmandlari XIX asrning
ikkinchi yamiida paxta yigirish uchun charx, qo'lbola to'quv dast-
gohini ishlab chiqardilar. Bu buyumlar ancha oddiy b o iib . undan
foydalanishni o'rganish uchun ko'p vaqt talab qilinmas, maxsus
malakaga ega bo'lishning ham hojati yo'q edi.
XIX asrning ikkinchi yarmidan boshlab Rossiyadan sanoat
mahsulotlarining keltirilishi ortib borgan
sari mahalliy hunarmand-
chilik ishlab chiqarishi inqirozga uchray boshladi. To'quvchi qo 'l
dastgohida 17-18 soatdan ishlab bor-yo'g'i 4 -8 arshin (1 arshin 72.12
smga teng) mato ishlab chiqarar, lekin oladigan maoshi arzimagan
miqdorda edi. Xonavayron bo'lgan hunarmand-kosiblarning soni
ortib bordi.
Xonliklar Rossiya tarafidan bosib olinishiga qadar ularda fab-
rika va manufaktura ishlab chiqarishi bo'lm asa-da, b a’zi tadqiqot-
chilaming fikriga ko'ra, «uyda ishlaydigan dehqon hunarmandchili-
giga
asoslangan markazlashgan, shuningdek asosan tarqoq holdagi
manufakturalaming ko'rtaklari mavjud bo'lgan». Samarqand, Mar-
g'ilon, Qo'qon, Andijon, Buxoro shaharlari o ik an in g xunarmand-
chilik markazlari hisoblanar edi. Buxoroda 1841 yilda 6 ta cho‘yan
quyish sexi bo'lib, ularda qishloq xo'jalik qurollari, to'plar uchun
yadro ishlab chiqarilgan. Xuddi shunday korxonalar boshqa
xonliklarda ham mavjud edi. Birgina Toshkent shahrining o'zida
1870 yilda 775 ga yaqin to'quvchilik ustaxonasi faoliyat ko'rsatib
turgan. Turkiston o'lkasida rus kapitaliga xizmat ko'rsatuvchi
katta-
kichik korxonalar soni ham asta-sckin ortib borgan. Bu xususda
general-gubemator fon Kaufmanga Toshkent shahrining mslar
yashaydigan qismidagi fabrika va zavodlar haqida berilgan m a’lu-
motlar diqqatga m unosibdir1.
K o'rinib turibdiki, to'quvchilik ustun darajada rivojlangan bo'-
lib, ular aholiga ham turli matolar etkazib bergan. Fabrikalarda
to'qilgan gazlamalar o'lkaga otnmaviy tusda keltirilishi munosabati
1 Bu m a iu m o tla r tadqiqotchi A .Tojiboev tom onidan ishlangan. Turkiston
sanoati, tem ir y o i ishchilari haqidagi a x b o ro tlar ham shu tad q iq o td an olingan.
277
www.ziyouz.com kutubxonasi
