bilan qurish zarurati barchaga ayon»1,
- deb yozgan edi knyaz
Masalskiy.
Temir yo‘l o ik a d a mslashtirish jarayonini tezlatishda katta
xizmat ko‘rsatdi. Rusiya kapitali bilan birga ras mujiklari, lo‘ttibozlar,
turli-tuman tovlamaehilar, xonavayron b o ig a n tijorat ahli - «janob
toshkentliklar» oqimi kuchaydi. Metropoliyadagi xususiy kapital
endiliqda o ik a tabiiy boyliklarini arzon va qulay yo‘l bilan tashib
ketish imkoniyatiga ega b o id i. 1895 yilning o ‘zidayoq birgina
Farg‘onadan Rossiyaga 3 million 399 ming 371 pud paxta, 451 ming
740
rubllik teri, 192 ming rubllik pilla tashib ketildi. O ik an in g gav-
hari - Farg‘ona viloyatiga minglab kelgindi mujiklar joylashtirildi.
CTsha voqealar shohidining yozishicha, 90-yillarda «Tog‘u sahro-
larda.. kam bag'al qoraqirgizlarning togiardagi mulklarini tortib
olib va ichkari Rusiyadan bir necha ming rus dehqonlarini ko‘chirib
keltirib, b o iib berib, oxirda q irgizlam i o‘z mol-mulklariga ham
ega qilmay, bechoralami Farg'onaning keng to g iarig a tirqiratib
yubordi. Shahar xalqi zolim hokimlar zulmidan bezor b o iib ko‘-
chaga
chiqolmay qolganlaridek, shuncha keng togiardagi q irg izlar
ham o ‘zlarining ota-bobolaridan buyon yoqib kelgan qurigan
oiinlaridan yoqolmay qoldilar, balki tikoni qolmadi. Ot, mol, qo‘y,
echkilami bemalol boqolmay, bir tarafdan, cho‘b, og‘iz puli deb
jarim a solib,
pullarini olsa, ikkinchi tarafdan, «to‘yog‘ puli» deb
qo'ylarini hisoblab oldilar. Uchinchi tarafdan, o ‘ris mujiklari,
«menim ekinimga kirdi» deb mollarini «shtraf» qilib olib qo‘yardi.
Ariza berilsa, kimga berilar edi? Yana shu zolimlarga berulur edi.
Bular b o is a hech vaqt kam bag'allam ing arz-dodiga quloq solish-
mas edilar. Mana shunday qattiqlik kunlarga qolgandan keyin xalq
orasida zolimlarga qarshi qo‘zg ‘alonchilik ruhi paydo b o iib qoldi»:.
Mustamlakachilarning Farg'onada «doimo g ‘azovot g'oyasi
k o ia n k a tashlab turadi» degan xavotirlarida jon bor edi, albatta.
Chunki xuddi shu viloyat yer-suv munosabatlaridagi
ziddiyatlar
g'oyat kuchaygan rayonlardan edi. Alohida jandarm lar korpusi
generallaridan Batyanovning fikricha, bunday joylardagi idora sof
mirshab tartibini taqozo qilgan. «Hukumat va xalq davlat tarkibida
doimo o'zaro mahdud holda yashaydi, - deyilgan edi bir jandarm
hujjatida. Zotan, xalq doimo hukumatga tahdid solib turadi.
Shuning
uchun ham har qanday xalq harakatida xavf-xatar mujassam. Huku
mat xalqqa nisbatan doimo urush holatida b o im o g i darkor»3.
! 0 ‘sha asar, 559-bet.
- Fozilbek Otabek o'g'li.
D ukchi eshon voqeasi. Toshkent. 1992, 27-bet.
’
Sodiqov H.
K o 'rsa tilg a n dissertasiva, 30-bet.
270
www.ziyouz.com kutubxonasi
General-gubernator o ‘z xatlaridan birida shunday yozgan: «Xon
hukmronligi ta ’siridan chiqmagan, arziinas bir o ‘g iilik uchun q o ii
kesilgan, sal jiddiyrog'i o iim bilan jazolangan davmi unutmagan
erlilar uchun bunday tuzumdan bizning muruvvatli tuzumimizga
o ‘tish juda tub o'zgarish b o id i» 1.
General-gubemator harbiy vazirga o ik ad ag i ahvolni tanishtirib,
keyingi yillarda «mehnatsevar erli aholi farovonligining oshgani»
haqida yozadi Farg‘ona viloyati harbiy gubematori 1889
yilda
podshohga yuborgan hisobotida bu farovonlik sabablariga to‘xtalib:
«Viloyatda paxtachilikning va boshqa sohalaming rivoji fabrika,
zavod sanoati unumdorligi amerika paxta navining keng tarqalgani
ta ’sirida ro ‘y berib, foyda shu yilning o ‘zida 2.317.900 rubl miqdo-
rida ifodalandi»2, deb yozgani bejiz emas edi.
XX asr boshlarida paxtachilik Turkiston sanoati va qishloq
xo‘jaligi yalpi mahsulotining 40 foizini tashkil etgan bo‘lsa, don -
37 foiz. chorvachilik - 15,8 foiz, bog‘dorchilik - 3 foiz, uzumchi-
lik - 3 foiz, boshqa sohalar esa - 1,2 foizni tashkil qilgan.
Paxtachilik
imperiyaning chct ellarga sarflaydigan 70 million oltin pulini tejashga
imkon bergani ham to ‘qimachilik, gazlama sanoati gurkirab o ‘sishiga
turtki berdi. Ammo keng dehqon ommasi tobora qashshoklashib
ishchilar sinfi safini toidirdi. «Qishloq proletariatining iqtisodiy
ahvoli, - deb yozgan edi «Russkiy Turkestan» gazetasi, - yildan-
yilga yomonlashib bormoqda, chunki yildan-yilga ochdan o iis h
xavfi kuchaymoqda. Dehqonlarning kambag‘al
qismi to ia xona-
vayronlik darajasiga yetib, tez o ‘sib borayotgan yerli proletariat
qiyofasiga kirmoqda»3.
Hunarmandlar ham shunday ahvolga tushib ishchilar armiyasi
safini to id ira boshladilar. 0 ‘sha davr tadqiqotchilaridan bin Tur-
kistonning dehqon va hunarmandlari ahvoli haqida shunday yoza
di: «Iqtisodiy tanglik va moddiy qashshoqlik, o g ir mehnat natija-
sida to ‘plangan boyliklaming barchasi uncha ko‘p
boim agan
ekspluatatorlar q o iig a topshirilishi yaqin kelajaqda juda jiddiy
oqibatlar keltirishi mumkin... Bunday tanglik o ‘zining so‘nggi poyo-
niga yetganda nimalar b o iish i va qanday oqibatlar yuzaga keli-
shini oldindan sira tasavvur qila olmaymiz»4.
1
Do'stlaringiz bilan baham: 
