o ‘g i i Abdumalik to‘raga qarshi azaliy
sinalgan makr-xiylani
ishga soladi. Bunda, yana o ‘sha Shukurbiy inoqning q o ii borligi
ehtimoldan xoli emasdi.
Abdumalik to ‘raning muqaddas jihodga otlangan qo‘shinida
Qarshi bekligi lashkari ham bor edi. Lashkarboshilaming aksariyati
mang‘it qavmidan edi. Ular orasida M o‘minbek to'qsoba ismli
ayyor, keskir kishi ham b o igan. Bir ishga kirishsa hal qilmay
qo‘ymaydigan bu kimsani M o‘min poki deb atardilar. Ana shu
M o'rnin pokiga kishi yuborilib va katta va’dalar berilib, unga
qanday qilib b o im asin Abdumalik to‘raning qo‘shinini tarqatib
yuborish vazifasi topshiriladi. M o‘min poki Abdumalik to ian in g
tarafdori b o ig an , chor-atrofdan
y ig ilib kelgan hokimlar, lashkar
boshliqlari, e ’tiborli bahodir va pahlavonlarga xat yozib. « O iis
bilan amir ahdnoma tuzib, yarashdi, endi ular birgalikda Shahrisabz
ustiga Usmonga qo‘shib o i i s askarlarini yuborayotir»1, deb vahima
soiadilar. Xatlar qilgiligini qiladi. Hokimlar, ayniqsa, Shahrisabz,
Kitob beklari shashtidan qaytadilar.
Qamal qilingan Samarqand erta-indin
Abdumalik to i a q o iig a
o ‘tay deb turganda, M o‘min pokining ig‘vosi bilan lashkarlar birin-
ketin orqaga qaytib, tarqala boshlaydilar. Abdumalik t o i a va bir
qancha beklar qanchalik sa’y-harakat ko'rsatmasinlar, Buxoro va
rus qo‘shini birgalikda kelishi yolg‘on ekanligini aytmasinlar, ruhi
pasaygan g ‘azotchilarni ushlab turib boim aydi.
Shu tariqa, bosqinchilarga qarshi Abdumalik to ‘ra uyushtirgan
so'nggi hamla ham so‘ndi. Bu xiyonat yov asoratiga tushishdan ko'ra,
toju taxtdan ajrab qolish vahmi bilan b o g iiq edi.
Vatan manfaatidan
taxt va shaxsiy mavqening afzal k o iilish i oqibatlari nimalarga olib
kelganligini bugungi avlod yaxshi bilib oiishi zarur.
1868 yilda Kaufman bilan sulhga erishgan, bir qadar nafasini
rostlab olgan amir Muzaffar Abdumalik to ‘rani, uni q o ilab -
quvvatlagan Qarshi va G ‘uzor xalqini jazolash uchun qo‘shin tortadi.
Xoja Muborakka kelib tushiboq, Y o idosh Eshikog^oboshi m ang‘it
va Tog'aymurod eshikog'oboshiga to'rani tutib kelishni buyuradi.
Qarshi hokimi Nuriddinxon to ia g a ham shunday topshiriq berilgan
Amirning o 'g iig a , xususan, yovning bosib kelishiga qarshi
nafrat
bilan yongan xalqqa, vatanparvar beklarga qarshi harakatlari
natija bermadi. Jo iab ek , Bobobek kabi hokimlar amir fitnasining
mohiya-tini anglab, yana Abdumalik to ‘rani qoilab-quvvatlay
:
Mirzo Abdulazim Somiy.
K o 'rsatilg an asar, 90-bet.
143
www.ziyouz.com kutubxonasi
boshladilar. Amir Muzaffar to ‘rani topshirishni talab qilganda, beklar
muloyimlik bilan shunday javob beradilar: «To‘ra, janobi oliylarining
to ‘n g ic h o ‘g ‘li va hukmdorimiz farzandlaridir. U bu ishlami amiri-
mizga
xayrixoh b o ig a n , davlat zavoliga y o i qo‘ymaslik maqsa
dida, din b ay ro g in i k o ‘tarishga bel b o g iag an ba’zi olijanob kishilar
da’vati bilan qilmoqda. Maboda, ishlar yurishib ketgudek b o is a ,
bu janobi oliylarining obro‘-e’tiborlarini oshirg‘usidir. Taassufki,
ayrim g ‘arazli kimsalar to ‘raning bu intilishini isyon, shijoatini
g ‘alayon deb, siz janob oliylarining ra’yini qaytarishga, oraga
adovat solishga harakat qilmoqda... Endi to ‘ra o ‘zini
qutqarish
uchun bizning hududda maqom topibdur. Odamiylik va oriyatni
saqlash vajhidan mehmonning oyoq-qoiini b o g ia b muxolifga
topshirish yaram aydir»1.
Abdumalik to ‘ra ham, baribir, tez orada mavqeini tiklab oladi.
Amim ing Samarqandda uyushtirgan ig‘vosi mohiyati ko‘pchilikka
oshkor b o ia d i. Qarshida to ‘ra mustaqillik yalovini ko‘taradi, endi
uning atrofida aw algidan ham ko‘proq odam jam b o ia d i. Yana
bekliklardan uning hokimiyatini tan oluvchi inoyatnomalar kela
boshlaydi. Amir M uzaffaming Abdurahmonxoja sadr, Karimqulbiy
inoq, Abdulazizbiy va boshqa bir necha hokimlari unga asir tushadi.
M uhim i shundaki, B uxorodan, am ir saroyidagi
nufuzli am aldorlar
va harbiy boshliqlardan ham unga itoat qilish haqidagi maktublar,
tuhfalar kela boshlaydi. Muarrix o'sha paytdagi vaziyatni shunday
ifodalaydi: «Ish shu bilan yakun topdiki, ul janobi oliylari (amir
M uzaffar - muall.) yonida muqaddas va butun olam Ollohidan o ‘zga
hech kim qolmadi, zero, hamma yurak-yurakdan to ‘raga talpinayot-
gan edi»2.
Amiming Bahodirbek parvonachi bahrin degan eng yaqin,
k o ‘p yillardan buyon xizmat qilgan begi ham undan yuz o ‘girib,
to ‘ra huzuriga keladi. Hatto, to ‘rani tutib keltirishga yuborilgan
Y oidosh eshik og‘oboshi ham uning tomoniga o ‘tib ketadi. Amir
juda og‘ir ahvolda qolib, yana Shukurbiy inoq va Ya’qub qushbegini
maslahatga chaqiradi. Ular, «to‘raga
qarshi kurash - davlatning
qulashiga va sharmandalikka sabab b o ia d i. Chunki to ‘raning isyoni
o ‘z vaqtida dushmanga qarshi qaratilgan edi, hozir ham ular yovga
qarshi kurashga q iz g in tayyorgarlik ko'ryapti. Amir janoblari esa,
chor Rossiyasi bilan ittifoqda, shunday ekan, isyonkorlar aslida
gubem atoming
dushmanlari b o iib , ular bosqinchilami qirib tash-
10 's h a asar, 93-bet.
:
Do'stlaringiz bilan baham: 
