S h. T. T o’qsonov, B. S. U m arov, S. D. A yrapetyan, G. A

4.5. Tadbirkor rahbar faoliyatining ruhiy-psixoiogik xususiyatlari
B ozor iqtisodiyoti sharoiti tadbirkor rahbarlardan tadirkorlik va ishbilarm onlikni, 
boshqam v uslublarini takom illashtirishni talab etadi. B oshqarish uslublari, asosan, ongli 
ravishda m uayyan m aqsadlarga erishish uchun xizm at qiladi. Ular m ohiyati va m aqsadiga 
k o ’ra tarbiyaviy, m oddiy-rag’batlantiruvchi, m a’m uriy-tashkiliy turlarga b o ’linadi.
Tarbiyaviy uslub, insonning m a ’naviy takom illashishiga, ruhiyatiga va boshqa 
ijtimoiy xarakteriga mos ravishda tashkillashtiriladi.
M oddiy ra g ’batlantim vchi uslub esa m ehnat sam aradorligini oshirish, 
m ahsulot 
sifatini yaxshilash uchun ishchilam i moddiy qiziqtirish m aqsadida tashkil etiladi.
M a ’m uriy-tashkiliy uslub asosan jam iyat talablarini qondirishga qaratilgan b o ’lib, 
ishlab chiqarish jarayonini va m ehnat taqsimotini rejali o lib b o rish uchun q o ’llaniladi. Bu 
uslub ikki turda bo’lishi mumkin: uzoq m uddatga m oslashtiriladigan va b ir m artalik 
b o ’lishi mumkin. Shart-sharoitiga k o 'ra, kerakli uslub q o ’llaniladi va bu takom illashtirib 
boriladi. Boshqarish uslublarini takom illashtirishdan asosiy m aqsad darom adni to ’g ’ri 
taqsim lash, har bir ishchi, xizm atchining o ’z m ehnatiga yarasha darom ad olishini 
ta ’m inlashdir. Dem ak, boshqarish uslublarini hayotga shunday tadbiq etish kerakki, har 
bir inson m ehnat qilsagina, turm ushi yaxshi b o ’lishiga ishonch hosil qilsin.
X o ’sh, boshqarish san’ati nim a? Boshqarish sa n ’ati tadbirkor rahbarlardan talab 
qilinadigan eng asosiy hislatlardan b o ’lib, uning q o ’l ostidagi ishchi-xizm atchilar bilan 
yaxshi m unosabat o ’m atishini, korxonada ishlab chiqarishning eng sam arali natijalarini 
beradigan m uhit yaratishni taqozo etadi.
Y aponiyaning boshqarish uslubi ana shu tam oyil asosiga qurilgan. Y aponlam ing 
boshlang’ich ijtimoiy sharoiti shundayki, ular ishchini ijtimoiy him oya qilish bilan birga 
m a’naviy tarbiyalab borishadi, inson psixologiyasidan to ’g ’ri foydalanishadi, ishchini 
ishga tayyorlash jarayonida halqqa m a’lum b o ’lgan uslublam i q o ’llashadi, y a ’ni 
bajariladigan ishning nozik tom onlarini va q a t’iylikni o ’rgatishadi. Ishchining ish joyini 
tez-tez o'zgartirishi qattiq qoralanadi, shu sababli ishchilar bir ish jo y id a uzoq yillar 
davom ida ishlab, o ’z kom paniyasiga sodiq b o ’lishadi. N atijada, ishchilam ing tajribasi va 
m alakasi ju d a yuqori b o ’ladi, bu esa, o ’z navbatida, m ehnat unum dorligining o ’sishiga, 
yuqori sifatli m ahsulot ishlab chiqarishiga olib keladi.
69

---

M ah su lo t ishlab chiqarish bilan uning sifatini nazorat qilish jarayoni hech qachon 
ajratilm aydi yoki bir-biriga qaram a-qarshi q o ’yilm aydi. U larning fikricha, nazoratni 
kuchaytirish yoki nazoratchining huquqini kuchaytirish bilan yuqori sifatli m ahsulot olib 
b o ’lm aydi. V aholanki m ahsulot sifatini tayyor b o ’lgandan keyin emas, aksincha, uni 
tayy o rlash jaray o n id a, bajarilgan har b ir ish operasiyasidan so ’ng nazorat qilish kerak. 
N azo ratch in in g asosiy vazifasi sifatsiz m ahsulot ishlab chiqarayotgan ishchini topib uni 
jaz o lash em as, balki uning sababini aniqlash va bartaraf qilishdan iborat b o ’lishi kerak. 
M ana shu uslubni yap o n la r to ’g ’ri y o ’lga q o ’yganligi sababli har bir ishchi o ’z-o ’zini 
n azo rat q ilishga o 'rg an g an va doim o o ’z ustida izlanishlar olib boradi. K om paniyalarda 
sifat guruhlari tashkil qilingan.
B izd a ham har b ir tadbirkor rahbar ish joylarida m ana shunday uslubni tashkil qila 
olishi kerak. Shundagina sifatsiz m ahsulot sonini kam aytirib, yuqori sifatli m ahsulot 
o lishga erishish m um kin.
B o zo r iqtisodiyoti sharoiti boshqaruvida uzoq va yaqin m uddatlarga m o ’ljallangan 
rejalar tuzish, qarorlar qabul qilish, ijrochilar o ’rtasida ishlarni taqsim lash, qarorlar 
ijrosini nazorat qilish, ijrochilam i rag ’batlantirib borish kabi ishlar ham tadbirkor rahbar 
zim m asidadir. B oshqaruv qarorlari ichki va tashqi om illarga ega b o ’lib, ular oddiy va 
m urakkab sharoitlarda bir qarorni tayyorlash va qabul qilishda jam oa faollarining 
qatnashuvi ham da tadbirkor rahbar tashkilotchiligini, boshqaruvni dem okratik uslubda 
olib borishi kerakligini k o ’rsatadi.
T ad b irk o r rahbarning tashkilotchiligi - m ehnat jam oasini uyushtirish, jipslashtirish, 
ishlab chiqarish va tarbiyaviy jarayonlarga ta ’sir k o ’rsatish, guruh faoliyatini oliy 
m aqsadlarga qarata olish qobiliyati kabi masalalarni qam rab oladi.
T ad b irk o r rahbarning tashkilotchilik qobiliyatining ikkinchi y o ’nalishi - ishlab 
chiqarish tizim ini yaxshilash tadbirlariga qaratilm og’i, yangi jam oada axloqiy-ruhiy 
m uhitni qaror toptirish, yangi texnologiyani joriy etish, kuchlarni tezkor ishlam i 
bajarishga qaratish, boshqaruvdagi odam lam i im kon qadar kam aytirish, yangi xodim lar 
m alakasini oshirib borish, odam lardagi «boqim andalik» ruhiyatiga barham berish, ishda 
h a r 
xil m ojarolar kelib chiqishiga y o ’l q o ’m aslik, m ehnat intizom iga qattiq rioya 
qilishdir.
B ozor iqtisodiyoti sharoitida tadbirkor rahbar faoliyatining mazmuni - uning 
b oshqarish sa n ’atini n ech o g ’lik egallagani, y a’ni odalam i jam oaga yyushtirish, ishlarni 
u zo q va yaqin m uddatlarga rejalashtirish, nazorat qilish, axborotlar ayirboshlash, boshqa- 
rishni oqilona tashkil etish kabi m ezonlar bilan ham izohlanadi. Bunda tadbirkor rahbar 
ongliligi, tadbirkorliligi, ishlab chiqarishni ishning k o ’zini bilib tashkil etishi, belgilangan 
n atijalarga erishishi, odam lam ing m oddiy va m a’naviy ehtiyojlarini qondirib borishi, 
uning guruh, jam oa, jam iy at oldida m a’suliyat, burch tu y g ’usini chuqur his qilishi muhim 
aham iyatga ega.
T adbirkorning 
tashkilotchilik 
qobiliyati 
ham m a 
narsada 
m uvaffaqiyatga 
erishuvining m uhim shartidir. Q anday tadbirkor rahbar m uvaffaqiyatga tez erishadi? 
R uhshunos olim lar uning bir necha om illarga b o g ’ liqligini ta ’kidlaganlar.
70

---

B ular quyidagilardir:
Tadbirkor rahbarda tashkilotchilik qobiliyatining nam oyon b o ’lishi:
- jam oada sof ahloqiy m uhit paydo qila olishi, ham m aning ham korlikda harakat 
qilishini ta ’m inlay olishi;
- odamlarni ishondra olishi va jam oada o ’zaro yaxshi m unosabatlam i qaror toptirish 
uchun shart-sharoit yaratishi.
Rahbam ing odamlar bilan til topib ishlash mahorati:
- tadbirkor o ’z q o ’l ostidagilam ing nim aga qodirligini hisobga olib ishlam i 
taqsim lashi:
- odam larni uyushtirishning eng m uhim om illaridan foydalanishi;
- har bir kishining ruhiy-psixologik kayfiyatlariga mos ravishda m uloqot qilishi.
Tadbirkor rahbam ing m ehnatga m unosabatida ishbilarm onligi:
- ishlab chiqarish va boshqa jabhalarda har xil m uam m olam i hal etishda eng qulay 
y o ’llam i izlab topish;
- vijdonlilik va adolatlilik;
- boshlagan ishlam i oxiriga yetkazish.
R ahbar faoliyatida ijro etish qobiliyatining nam oyon b o ’lishi:
- kasbiy m alaka va k o ’nikm aga ega bo ’lishi;
- texnik vazifalam i hal etishga uquvliligi;
- yangiliklar va g ’oyalam i ishlab chiqarishga joriy etib borishi.
T adbirkor rahbam ing qarorlam i qabul qilishdagi uquvi:
- m ustaqil ravishda qarorlar qabul qila olish;
- qabul qilgan qarorining oqibati va natijalarini k o ’ra bilishi;
- ishlab chiqarishda sodir b o ’luvchi turli holatlam i hisobga olib borishi, tanglikdan 
qutulish yo’llarini izlashi;
- n o to ’g ’ri qaror qabul qilganda o ’z xatolarini b o ’yniga olishi;
- xodim larni boshqam v m asalalariga k o ’proq jalb etishi.
Tadbirkor rahbam ing odam larga m unosabad:
- o ’z v a’dasi, so’zining usddan chiqishi;
- odam larni bir-biridan ajratm asligi - ham m aga bab-baravar m unosabatda b o ’lishi;
- o ’z q o ’l ostidagilarga va boshqalarga tavozeda b o ’lishi va o ’zini tuta bilishi, 
odobliligi va xushm uom alaligi;
- odam larga m unosabatda har bir kishining ruhiy-psixologik xususiyadarini hisobga 
olib m uom alada b o ’lishi.
T adbirkor rahbam ing o ’z -o ’ziga talabchanligi:
- o ’z hatti- harakatlarini tanqidiy baholay olishi;
- o ’z im koniyatlarini hisobga olib ishlashi;
- boshqalam ing unga bergan yaxshi va yomon baholarini tahlil etib, ulardan tegishli 
xulosa chiqarishi.
R ahbar o ’zida qyyidagi m hiy-psixologik, fiziologik, axloqiy, m a’naviy va 
ishbilarm onlik sifatlarini m ujassam lashtirgan b o ’lishi kerak.
71

---

T ad b irk o r rah b am in g ruhiy-psixologik xususiyatlari:
N utq v a tafak k u r sifatlari - kuchli xotira, doim iy diqqatning barqarorligi, so g ’lom
aql, fik m in g kengligi. chuqurligi, tezligi, m uam m o m oxiyatini tez anglab olish, ijodiylik, 
fikm i o g ’zaki va yo zm a shaklda qisqa, tushunarli, aniq tarzda ifodalash.
X arak ter sifatlari - m aqsadga intiluvchanlik, dadillik, m ardlik, ishonch, o ’zini tuta 
bilish, o ’zi v a b oshqalarga nisbatan talabchanlik, tavakkal qilish qobiliyati, qiyin 
v aziy atlard a h am o ’zin i y o ’qotm aslik, xazil-m utoyiba tu y g ’usi.
H is-tu y g ’u sifatlari - his-tu y g ’ulam ing tu rg ’unligi, aniqligi, ifodaliligi, kuchli 
hayajonli h olatlarda to ’g ’ri harakatlar qilish qobiliyati, m uloqotga kirishganda boshqalar 
k ayfiyatini, h is-tu y g ’ularini hisobga olish, o ’z his-xayajonlarini va kayfiyatlarini 
b oshqara olish.
H ulq -atv o r sifatlari - yanada yaxshilashga intilish va uni him oya etish, odam lar 
bilan m unosabatda sam im iylik, halollik.
T ad b irk o r rah b am in g ruhiy-fiziologik sifatlari:
1. A rzim as n arsalard an janjal chiqarm aslik, achchiqlanm aslik, b a ’zan k o ’rib 
k o ’rm ag an g a olish;
2. R uhiy jaray o n lard a bosiqlik.
3. R uhiy, xayajonli xavf-xatar hollarida o ’zini y o 'q o tib q o ’ym aslik.
4. O ’zini anglashda faollik, kayfiyatda o ’ta sezgirlik.
5. Jism oniy so g ’lom va har tom onlam a barkam ollik.
T ad b irk o r rah b am in g axloqiy, m a ’naviy sifatlari:
1. M ehnatsevarlik, odam larga nisbatan m exribonlik, insonparvarlik, samimiylik, 
halollik, vijdonlilik, sabr-m atonat, holislik.
2. T artiblilik va intizom lilik, o ’ziga va boshqalarga talabchanlik, o ’zgalar filain i 
tushunish v a hisobga olish.
T ad b irk o r rahbam ing ishbilarm onlik sifatlari: Soha va kasb sirlarini yaxshi bilish, 
o ’z ishi sohasida yuqori m alakaga ega b o ’lish, yangi texnologiya talablariga m os bilim va 
tajriba, ishlab chiqarish texnikasi va texnologiyasini chuqur bilish, boshqarish usullarini 
yaxshi o ’zlashtirgan b o ’lishi, o ’z bilim i, m alaka va ko'nikm alarini oshirib borish, axborot 
ayirboshlashni bilish v a hokazo.
T ad b irk o r rah b am in g tashqi k o ’rinishi ham alohida aham iyatga ega. U ning kiyim - 
boshi ham isha toza, ozoda, tartibli b o ’lishi, o ’zi esa hulq-atvorda boshqalarga nam una 
k o ’rsatishi, saranjom -sarishtalikka rioya qilishi kerak.
M ana shu x ususiyatlam i o ’zida nam oyon qilgan tadbirkor rahbar bozor iqtisodiyoti 
talablariga to ’liq ja v o b beradi. Zero, bozor m unosabatlari ishni jid d iy asoslarda, 
tex nologik jaray o n lar bilan q o ’shib olib borishni, tezkorlikni, m alaka va uquvni, kasb 
m ahoratini yaxshi egallashni taqozo qiladi. Ishlab chiqarish, savdo-tijorat, xizm at 
idoralari, xalq x o ’jalig in in g barcha tarm oqlarida faoliyat k o ’rsatuvchi tadbirkorlarning 
x orijliklar bilan ham korlik qilish, shartnom alar va bitim lar tuzish, m uzoqaralar olib 
borish uquvini nam oyon etishi ham bozor m unosabatlari talabidir.
T ad b irk o r rahbar o ’z q o ’l ostidagilarda faollik, onglilik, ijodkorlik, intizom lilik, o ’z-
72

---

o ’zini tarbiyalab borish sifatlarini qaror toptirsa, m ehnatda ham, xizm atda ham, el-ylys 
orasida ham obro' topadi. Shuningdek, tadbirkor rahbaming ko ’pchilik bilan myoma-la qila 
olish qobiliyati ham uning tashkilotchiligidan nishonadir.
Bundan tashqari, tadbirkor rahbar m ehnat jam oalarining uyushishi, jipslashishi va 
rivojlanishining ruhiy-psixologik jarayonlari bosqichlarini ham hisobga olishi kerak.