S h. T. T o’qsonov, B. S. U m arov, S. D. A yrapetyan, G. A

Ikkilamchi axborot 
- bu avval boshqa m aqsadlar uchun y ig ’ilgan m avjud 
axborotdir.
Q uyidagilar ikkilam chi axborot m anbalarini tashkil etadi:
- korxonalam ing hisobotlari;
- b o ’lg ’usi tadqiqotlar haqidagi hisobotlar;
- davlat m uassasalarining nashrlari;
- korxona, m uassasalam ing balans hisobotlari;
- statistik m a’lum otnom alar;
- birjalar m a’lum otnom alari;
- gazeta va jurnallar, radio, televidenie eshittirishlari va h.k.
Ikkilam chi axborot tadqiqotning boshlang’ich nuqtasi b o ’lib xizm at qiladi. U arzon 
tushishi va olinishi osonligi bilan ajralib turadi. A m m o tadqiqotchiga kerakli m a’lum otlar 
eskirgan, noaniq, to ’liqsiz yoki ishonchsiz holda yetib kelishi mumkin. Bu holda 
tadqiqotchining yanada k o ’proq m ablag’lar va vaqt sarflashi orqali birlam chi axborot 
y ig ’ishiga to ’g ’ri keladi.
Birlamchi axborot 
- bu aniq maqsad uchun birinchi m arta y ig ’iladigan axborotdir. 
Birlam chi axborot y ig ’ishning uchta usuli bor:
1. K uzatish usuli.
2. T ajriba usuli.
3. S o ’rov usuli.
Kuzatish 
- birinchi axborot yig ’ishning eng asosiy uslublaridan biri bo’lib, unda 
tashkilotchi odam lar va vaziyatlar ustidan bevosita kuzatish olib boriladi. K uzatish 
foydali g ’oyalarga, raqiblar tajribasini o ’rganishga olib kelishi m umkin.
M a ’lum ot y ig’ishning boshqa usuli -
tajriba.
Tajriba tadqiqotlari o ’zaro taqqoslanayotgan sub’ektlar guruhini tanlash, bu 
guruhlar uchun turli xil holatlam i yaratish, taqqoslanayotganlar ustidan nazoratni va
65

---

k u zatilayotgan farqlam ing darajasi va aham iyatini belgilashni talab qiladi.
B u nday tadqiqotning m aqsadi - kuzatish natijalarini ziddiyatli izohlashlam i saralash 
y o ’li b ilan sabab-natija m unosabatlarini ochib tashlam oqdan iborat b o ’ladi.
S o’rov 
- tajriba-sabab-natija aloqalarini aniqlashda tadqiqot o ’tkazishning eng 
qulay usulidir.
B iznes tadqiqotchisi ishga kirishishdan oldin ish rejasini ishlab chiqishi kerak.
R ejad a kim dan so ’rash kerakligi, so ’rovga qancha m iqdordagi odam lam i jalb qilish 
zarurligi, s o ’raluvchilam i qanday tartibda tanlab olish, ishni bajarish m uddati va 
h ok azo lar belgilangan b o ’lishi kerak.
T adqiqotchi o ’zi uchun qanday axborotlar zarurligini va bular k o ’proq kim larda 
b o ’lishini hal qilishi kerak.
T ad q iq o t rejasini ishlab chiqish va axborotlarni y ig 'ish tadqiqotning eng qiyin va 
aham iyatli bosqichidir. B unda kerakli axborotlarni qaerdan olishni, birinchi navbatda 
kim lardan s o ’rashni aniqlash kerak b o ’ladi. B a ’zi bir s o ’raluvchilar uyda ham, ishda ham 
b o ’lm asliklari m um kin. B oshqa birovlar so ’rovda ishtirok etishdan bosh tortishlari, yana 
b irlari esa g ’araz bilan, sam im iy b o ’lm agan holda jav o b berishlari m umkin. B ulardan 
tashqari, belgilangan axborotlar b o 'lg an hujjatlar bilan tanishishda ham qiyinchiliklar 
v ujudga keladi.
T adqiqotning keyingi bosqichi - y ig ’ilgan axborotlarni tahlil qilish, y a ’ni olingan 
m a ’lu m o tlar m ajm uasidan eng m uhim m a'lu m o tlar va natijalam i ajratib olishdir. 
Y ig ’ilgan axborotlar olingan m a ’lum otlam i statistik yoki iqtisodiy-m atem atik uslub 
orqali qayta ishlash y o ’li bilan tahlil qilib, o ’rganiladi.