S h. T. T o’qsonov, B. S. U m arov, S. D. A yrapetyan, G. A

Aloqa jarayoni 
- bu ikki yoki undan ortiq kishilar o ’rtasida axborot ayirboshlash 
jaray o n id ir. A loqa qilish jarayonining asosiy vazifasi - alm ashuv m avzui bo’lgan 
axborotni tushunishni ta ’m inlash. A m m o axborot alm ashinuvining o ’zi axborot 
alm ashinuvida ishtirok etayotgan ishbilam ionlam ing aloqalari sam aradorligiga kafolat 
berm ay di.
A xborot alm ashinyvi jarayonida to ’rtta elem ent ishtirok etadi: axborot j o ’natuvchi, 
xabar-axborotning o ’zi, kanal-axborotni uzatuvchi vosita va axborot oluvchi. Bu zam iniy
6 2

---

elem entlarning ishi aniq y o ’lga q o ’yilgan b o ’lishi, axborot buzilgan b o ’lmasligi kerak.
A xborot alm ashuvi ch o g ’ida ikki tomon (sotuvchi va xaridor) m uhim rol o ’ynaydi. 
A gar sotuvchi tovar narxini aytsa, bu faqat axborot alm ashinuvining boshlanishi. A xborot 
alm ashuvi samarali b o ’lishi uchun xaridor tovam i shu narxga xarid qilishga rozi 
ekanligini sotuvchiga xabar qilishi lozim.
A gar bir tomon axborotni taqdim etsa va boshqa tom on uni buzm asdan qabul qilsa, 
u holda axborot alm ashinuvi sodir b o ’ladi. Shu bois aloqa jarayoniga alohida e ’tibor 
berishi kerak.
Aloqa texnikasi turli-tum andir. Biznesda aloqa texnikasi vositalaridan b in -
kom pyuterlashtirishdir.
K om pyuterlashtirishning 
aham iyati 
bozor 
m unosabatlariga 
o ’tish, 
ishbilarm onlam ing jah o n bozoriga chiqish m unosabati bilan taqqoslab b o ’lm aydigan 
holda o ’smoqda. M a’lumki, jah o n amaliyotida kom pyuterlashtirish kundalik va m uhim
texnika b o ’lib qolgan. K om pyuterlar yordam ida biznes-rejalar tuziladi, m ehnatga haq 
to ’lash ishlari am alga oshiriladi, bozorlar tadqiq qilinadi, chakana va ulguiji savdolar 
o ’rganiladi.
A ytilganlardan kelib chiqib, xulosa qiladigan b o ’lsak, axborot biznesda, kichik va 
xususiy tadbirkoriikda katta aham iyatga ega b o ’lib, ular qabul qilinayotgan qarorlam ing 
m anbai hisoblanadi. H aqiqatda axborotlarsiz, kerakli m a’lum otlarsiz hech kim ishlay 
olmaydi. Qabul qilinayotgan qarorlam ing amaliyligi, kichik va xususiy tadbirkorlikning 
sam aradorligi axborotlar sifatiga, uni o ’z vaqtida yig ’ish, uzatish va qayta ishlashga 
b o g ’liq.
K ichik biznes va tadbirkorlik faoliyatining axborot tizimi. A xborotlar majmui 
tadbirkorlik faoliyati axborot tizimini tashkil qiladi. T adbirkorlik faoliyatining axborot 
tizimi o ’z ichiga kerakli axborotlar, hujjatlar, biznes tadqiqotlari tizimini, aloqa kanallari 
va texnik vositalam i qam rab oluvchi m urakkab axborot tuzilm asidir.
T adbirkorlar o ’z ish kunlarini kichik va xususiy korxonalar, savdo korxonalari ishi 
haqidagi m a’lum otlar, m ahsulotlarga b o ’ladigan buyurtm alar va m ahsulotni ortib- 
j o ’natish 
haqidagi 
teleks 
hisobotlari 
bilan 
tanishishdan, 
haqiqiy 
va 
reja 
k o ’rsatkichlarining o ’zaro m unosabatlarini, ishlab chiqarish xarajatlarini o ’rganishdan 
boshlaydilar. U lar m ahsulotlarni jo riy va o ’tgan vaqtda sotilishi, tovar-m oddiy zaxiralar, 
m ehnatni tashkil qilish va unga haq to ’lash, transportda tashish va aholiga boshqa 
xizm atlar k o ’rsatish haqidagi axborotlam i sanoqli daqiqalarda oladilar. Bunda ularga 
hisoblash texnikasi va axborotlarni qayta ishlash jarayonini kom pyuterlashtirish yordam
beradi.
Y ig’ilgan va qayta ishlangan axborotlar tadbirkorlarga boshqaruv qarorining qabul 
qilishda yordam beradi.
Samarali ishlayotgan korxonalar y ig ’ilayotgan axborotlar sifatini oshirish va 
miqdorini ko’paytirishga yetarli darajada kuch sarflaydilar. U lar o ’z xodim larini sodir 
b o ’layotgan voqealam i qayd qilish va ular haqida xabar qilishga o ’rgatadilar va buning 
uchun taqdirlaydilar. Firm a ulgurji va chakana sotuvchilarni va boshqa ittifoqchilarini
63

---

o ’zlari u chun m uhim b o ’lgan xabarlam i uzatishga ra g ’batlantiradi. Ishbilarm onlarga 
raqiblari h aq id a ax b o ro tlar zarur. B unday axborotlarni raqiblar tovarlarini xarid qilish 
orqali «ochiq esh ik lar kuni»da, ixtisoslashtirilgan k o ’rgazm alarga borganda olishlari 
m um kin. R aq ib lar haqidagi m a ’lum otlam i yana ulam ing hisobotlarini o ’qib va 
h issad o rlar m ajlislarida ishtirok etib, raqib korxona xodimlari, raqiblarga mol yetkazib 
beruvchilar va xaridorlar bilan suhbatlashib ham olish mumkin.
R aq ib lam in g reklam alari y ig ’indisini, ulam ing reklam a xarajatlarini va ular 
fo y d alan ay o tg an rek lam a vositalari to ’plam ini olish uchun reklam a byurosining pullik 
x izm atlarig a m u ro jaat qilinadi.
T ad b irk o rlarg a m ijozlar, dilerlar va bozorda harakat qiluvchi raqobatchilar haqida 
m a ’lu m o tlar kerak. B o z o r m unosabatlariga o ’tish yanada kengroq va yanada sifatliroq 
axborotlar olish zarurligini shart qilib q o 'yadi.
T ad b irk o rlar u chun haridorning tovar xususiyatlariga m unosabatlarini oldindan 
b ashorat q ilish borgan sari qiyinlashm oqda va u lar tadqiqotlarga m urojaat qilm oqdalar. 
Ish b ilarm o n larg a bo rg an sari k o ’proq axborotlar kerak b o ’ladi va ularga doim o axborot 
yetishm aydi. Shuning b ilan bir vaqtda, ishbilarm onlar o ’zlariga kerakli aniq va foydali 
m a ’lu m o tlam i yetarli m iqdorda y ig ’a olm ayotganliklaridan shikoyat qiladilar.
B a ’zi b ir korxonalarda jo riy axborotlarni y ig ’ish va tarqatish b o ’yicha m axsus 
b o ’lim lar y oki laboratoriyalar tashkil etilgan. Bu b o ’lim xodim lari kerakli axborotlarni 
qidirib topish uchun eng m uhim nashrlar, gazeta va ju m allam i k o ’zdan kechiradilar va 
ishbilarm onlarga m axsus tayyorlangan axborot varaqalarini j o ’natadilar.
B unday x izm atlar tadbirkorlarga kelib tushayotgan axborotlar sifatini keskin 
oshirishga im kon beradi.
Ishbilarm onlarda, qoidaga k o ’ra. o ’z kuchlari bilan biznes tadqiqotlari o ’tkazish 
uchun na vaqt va na k o ’nikm a bor, shuning uchun ular bunday tadqiqotlam i buyurishga 
m ajburlar. K orxona shartnom a asosida tadqiqot o ’tkazishga qandaydir ilm iy-tadqiqot 
institutiga yoki oliy o ’quv yurtiga buyurtm a berishi mumkin. Y irik korxonalar o ’z 
tadqiqot b o ’lim lari va laboratoriyalarini ochishlari m umkin. B o ’lim xodim lari orasida 
m uhandislar, iqtisodchilar, sotsiologlar, psixologlar, biznes b o ’yicha m utaxassislar 
b o ’lishi m aqsadga m uvofiqdir.
B iznes tadqiqotlari tizim i quyidagilarni o ’z ichiga oladi:
- b o zo m i tadqiqot qilishni;
- reklam a vositalari va e ’lonlari sam aradorligini;
- xodim larning ishga faolligini;
- raqiblar tovarlarini;
- narx-navo siyosatini;
- tovar assortim entlarini;
- xalqaro bozorlarni o ’rganishni;
- axborotlar bilan ta ’m inlashni tadqiqot qilishni;
- xodim lar bilan ishlash siyosati va xodim larning faoliyatini baholashni o ’rganishni;
- sotsiologik tadqiqotlar o ’tkazishni va hokazo.
64

---

Biznes tadqiqotlari quyidagi ketm a-ketlikda o ’tkaziladi:
T adqiqot-
lar
m aqsadini
aniqlash
A xborot
m anbalarini
tanlash
A xborot
y ig ’ish
Y ig ’ilgan 
axborot- 
lam i tahlil 
qilish
Taklif-
lam i
ishlab
chiqish
T adqiqotchilar tadqiqotning dastlabki bosqichida muamrnoni aniq belgilashlari va 
tadqiqot m aqsadini belgilab olishlari kerak. A xborotlam i y ig ’ish ancha o g ’ir va 
m as’uliyatli ishdir. M uam rnoni m ujm al yoki n o to ’g ’ri belgilash ishlab chiqarish bilan 
b o g ’liq b o ’lmagan xarajatlarga olib keladi. Aniq q o ’yilgan m aqsad muamrnoni hal 
qilishning asosidir.
Tadqiqotning keyingi bosqichida buyurtm achini qiziqtirayotgan axborot turini va 
uni eng sam arali yig ’ish y o ’lini aniqlash zarur. Tadqiqotchi ikkilam chi yoki birlam chi 
axborotlam i yoki ikkalasini bir vaqtda y ig ’ishi m umkin.