Qarshi davlat universiteti republic of uzbekistan

Noverbal muloqot
axborot va tuyg’ularni yo`z ifodasi, imo-ishora va harakatlar 
yordamida almahishdir. Noverbal muloqotga ba’zan «badan tili» sifatida qaraladi, biroq bunday 
qarashlar xato bŏlib, biz noverbal signallardan aytilganlarni ta’kidlash, kuchaytirish yoki 
kengaytirish maqsadida foydalanamiz.
Yo`z ifodalari, ta’na holatlari, ishoralar sŏzlarga «qŏshimcha» sifatida, shuningdek hech 
narsa aytilmagan bŏlsa, ma’no ŏzatish maqsadida ishlatiladi. 
Pol Ekman
yo`z ifodasini belgilaydigan musqo`llar harakatini tavsiflab chiqdi va uni 
«Yo`z ifodalarini kodlashtirish tizimi» deb atadi. Uning tadqiqotiga kŏra, yo`zdagi olti asosiy 
emotsiya(
baxt, achinish, jahl, nafrat, qŏrqinch, hayrat)
barcha odamlarda bir xildir va 
tug’madir. 
Eybl-Eybesfel’dt
tug’ma qŏr va qar bŏlgan olti bolaning emotsional holatdagi yo`z 
ifodalari boshqa sog’lom odamlardan farq qilish yoki qilmasligini aniqlash maqsadida kŏzatuv 
ŏtkazdi. Bolalarning yoqimli ish bilan shug’ullanganda ko`lishlari, noma’lum hidli predmetni 
sezganda hayron bŏlib qoshlarini kŏtarishi, yoqimsiz narsa taqlif qilinganda qovog’ini solishi 
ma’lum bŏdi. Bolalar hech qachon boshqa odamlardagi shunday yo`z ifodalarini kŏrmaganlar. 
Demak, bu reaktsiyalar tug’ma bŏlsa kerak, degan fikrga keldi. 
Ba’zi odamlarda yo`z ifodasini nazorat qilish va muomaladagi odob yuqori darajada 
takomillashgan bŏladi. Bunday professionalizm ŏzi yoqtirmaydigan, xatto nafratlanadigan 
odamlar bilan ham ŏzaro muomalaga kirishganda ŏzini erkin va bemalol to`ta oladigan 
diplomatlar uchun xosdir. Ba’zan bunga qay darajada erihishiga qarab bo`tun millatning taqdiri 
unga bog’liq bŏlib qoladi. 
Bolalar ŏqituvchining yo`zini «ŏqiydilar», uning yo`ziga qarab qayfiyatini biladilar, 
shuning uchun ŏqituvchi hissiyotlarini aks ettirish bilan birga, ularni bildirmasligi ham kerak. 
Sinfga ta’lim-tarbiya jarayonida tegishli yo`z ifodasi bilan kirish kerak. 
Ŏqituvchi ŏz yo`zini diqqat bian kŏzatishi, ma’noli qarashni ŏrganishi kerak, «yugo`rik 
kŏz»dan, «tosh» yo`z – hissiz yo`z ifodasidan qochishi kerak. 
Ŏqituvchi va ŏquvchilar ŏrtasida vizual muloqot yaratish, ya’ni kŏz bilan bolalarga qarash 
kerak, yo`z qarashi bilan bo`tun sinfni kŏzatish kerak. 
Bir qator pedagoglar bŏlajak ŏqituvchilarning tipik xatolari ustida kŏzatuv olib borganlar. 
Ularga ŏquvchilar bilan va ularning ota-onalari bilan samimiy muloqotga kirisha olmaslik, 
g’azabni chiqarish yoki uni chiqarmaslik, qat’iyatsizlikni engish muammolari kŏp uchraydi. 
Amaliyotga chiqqan talabalar ŏzlarining birinchi darslari haqida shunday yozadilar: 
nutqida chalkashliklar borligi, haddan tashqari talabchanlik, xayrixoh tonda gapirishdan 
qŏrqqanligi, nutqida takrorlashlar, sinfdan qŏrqish, doska oldida u yoqdan bu yoqqa maqsadsiz 
yo`rish, keraksiz imo-ishoralar qilish, tosh qotib turishi, qŏllarni qayoqqa qŏyishni bilmaganlar, 
elka va boshlari egilgan, qŏlida turli narsalarni ŏynaganlarini aytadilar. Asosiy kamchiliklari bir 

---

48 
xil tonda gapirish, nutqning jonsizligi, ifodali ŏqish malakasining yŏqligi, nutqda individual 
kamchiliklarning kŏpligi, talaffŏzning aniq – ravshan emasligi, baland ovozda baqirib yoki juda 
past ovozda gapirish. 
Yuqorida aytilgan barcha xatolar pedagogning ŏquvchilarga samarali ta’sir etishga halaqit 
beradi. Bu xatolarni bartaraf etish esa oliy ta’lim muassasasida amalga oshiriladi. Aynan 
pedagogik mahorat fanidan, desak xato qilmaymiz. 
Tarbiyachining tashqi qiyofasi estetik ma’no kasb etgan bŏlishi lozim. Tashqi kŏrinishiga 
e’tiborsiz qarash va haddan ziyod e’tibor berish ham mumkin emas. 
Soch turmagi, kiyimi, taqinchoqlari ŏzini kŏz-kŏz qilishga emas, doim pedagogik 
vazifalarni hal etish – ya’ni tarbiyalanuvchilarni shaxs sifatida shakllantirishga samarali ta’sir 
etishga qarakatilmog’i lozim. Ŏqituvchi chiroyli kiyim kiyishga, taqinchoqlar taqishga, ŏziga oro 
berishga haqqi bor, lekin me’yorni esdan chiqarmasligi kerak. Yo`zidan samimiylik, qat’iyatlilik 
harakatdagi, imo-ishoradagi, yo`rishdagi bosiqlik, tabiiylik bilinib turishi kerak. Unga 
g’ayritabiiy qiliqlar, notabiiy imo-ishora, bŏshanglik (ham imo-ishorada, ham fe’l-atvorda) tŏg’ri 
kelmaydi. Hatto sinfga qanday kirishingiz, qanday qarashingiz, qanday salomlahishingiz, stulni 
qanday so`rishingiz, sinfda qanday yo`rishingiz – mana shunday barcha “arzimas” narsalarda 
bolaga ta’sir etish kuchingiz namoyon bŏladi. 
Pedagogik ŏzaro ta’sir kŏrsatishda ŏqituvchining ŏz hissiy psixik holatini boshqarish, 
ŏzida eng qulay hissiy(ijodiy) jiddiylik darajasini va umidbaxshlik, xayrixohlik qayfiyatini 
saqlash, ŏzining hissiy dam olishini tashkil etish mahorati muhim ahamiyatga ega. Bu mahorat 
pedagogning kasbiy jihatdan ŏz-ŏzini nazorat qilishni ta’minlaydi. Kŏp yillar davomida sog’lom 
asab sitemasini saqlab qolish, asabiy bkzilishlardan, hissiy va aqliy zerikishdan ŏzini tiyishga 
yordam beradi.