Ӛзбекистан Республикасы жоқары ҳәм орта арнаўлы билим министрлиги Қарақалпақ мәмлекетлик университети

Созылыўдағы беккемлик шегарасы.
Материаллар созылыўдағы беккемлик 
шегарасына қарап үш топарға бӛлинеди: 
1) созылыўдағы беккемлик шегарасы қысылыўдағыға салыстырғанда кӛп болған 
талшықлы материаллар (ағаш, шийша талшығы); 
2) созылыўдағы ҳәм қысылыўдағы беккемлик шегарасы ӛз-ара теӊ ямаса аз парық 
етиўши материаллар (полат); 
3) созылыўдағы беккемлик шегарасы қысылыўдағыға салыстырғанда кем болған 
материаллар (тас материаллар, шийша, шойын ҳәм т.б.). 
Материаллардыӊ созылыўдағы беккемлик шегарасын анықлаў ушын оннан 
мәмлекетлик стандартда кӛрсетилген үлгилер таярланады. 
Морт материаллардыӊ (тәбийий таслар, бетон, цементли араласпа, керамика ҳәм т.б.) 
созылыўдағы беккемлик шегарасы қысылыўдағы беккемликтиӊ 1

10-1

50 бӛлегин қурайды. 
Ҳәзирги ўақытта материаллардыӊ беккемлигин ултрадаўыс импулс усылында анықлаў 
енгизилмекте. Бул усыл үлгиде ултрадаўыстыӊ тарқалыўы, сӛниўи ҳәм резонанс ҳалатларға 
тийкарланған. 

---

16 
Материаллардыӊ беккемлигин анықлаў стандарт усыллары үлгилери 2.3-кестеде 
берилген. 
2.5-кесте 
Беккемликти анықлаў усыллары 
Үлги 
Сызылма 
Есаплаў 
формуласы 
Материал түри 
Үлги 
ӛлшемлери, см 
Куб 
R
сиқ

Р
буз

а
2
Бетон араласпа 
полимербетон 
10х10х10; 
15х15х15; 
20х20х20; 
7,07х7,07х7,07; 
5х5х5 
Тәбийий тас 
Цилиндр 
2
4
d
P
R
буз



Бетон 
полимербетон 
d

15: h

30 
Тәбийий тас 
d

h

5; 7; 
10:15 
Призма 
2
а
P
R
буз
пр

Бетон 
полимербетон 
а

10;15;20 
h

40;60;80 
Ағаш 
a

2; h

3 
Призма 
2
2
3
bh
l
P
R
буз
эг


Цемент 
4х4х16 
Гербиш 
12х6,5х25 
Призма 
2
bh
l
P
R
буз
эг


Бетон 
15х15х15 
Ағаш 
2х2х30 
Стержен 
призма 
2
а
P
R
буз
чўз

2
4
d
P
R
буз
чўз



Бетон 
5х5х50; 
10х10х80 
Полат 
d

1; l

5; l

10d 
Соққыға қарсылық.
Тәбийий ҳәм жасалма тас материаллары (бетон, асфалтбетон) 
автомобиль жоллары, тротуар, аэродром қапламалары, пол ҳәм фундаментлерге 
ислетилгенде олардыӊ соққыға қарсылығы анықланады. Тас материаллардыӊ соққыға 
қарсылығын анықлаў ушын үлгиниӊ диаметри ҳәм бийиклиги 25 мм болған цилиндр 
формасындағы копер астына орнатылады. Соққыға қарсылық (Дж

м
3
) үлгини бузыў ушын 
жумсалған жумыс муғдары ямаса кӛлем бирлигине сарыпланған салыстырмалы жумыс 
пенен анықланады. Материаллардыӊ соққыға болған беккемлиги әсиресе сейсмикалық 
активлик жоқары болған Орайлық Азия шараятында үлкен әҳмийетке ийе. 
Қаттылық.
Материалларға ӛзинен қатты дене батырылғанда қарсылық кӛрсетиў 
қәсийети оныӊ қаттылығы делинеди. Материаллардыӊ қаттылығы түрли усыллар менен 
анықланады ҳәм ӛлшем бирлиги де түрлише болады. 
Бир жыныслы тас материаллардыӊ қаттылық кӛрсеткиши 2.4-кестеде келтирилген 
Моос шкаласы жәрдеминде табылады.