|
6. Badiiy adabiyotning rivojlanishi
Bu davrda maьnaviy madaniyatning rang barang sohalaridan biri adabiyot
bo’lib, u o’z davrining ijtimoiy ongining muhim tomonlarini uzida ifodalaydi.
Badiiy adabiyot bu davrda uch tilda rivojlandi: fors, tojik va arab. Badiiy
ijodda ustun janrni poeziya tashkil etdi.
1.Arab tilidagi adabiyot haqidagi manbalardan O’rta Osiyo olimi Abu
Mansur ibn Abdumalikning "Yatimat-ad-daxr fimaxosin axl al-asr" kabi
antologiya xrestomatiyalaridir.
Abu Axmad al-Kotib, Muhammad al-Murodiy vaboshqa shoiru,
yozuvchilar ijod qilganlar.
2. Fors tojik tildagi adabiyot.
Bu davrda fors tojik tilida ijod etgan shoirlardan Shoxi Balxiy, Ravnakiy,
Buxoriy, Shokir Buxoriylarni kursatish mumkun. Lekin bu til sheьriyatni,
badiy adabiyotni Rudakiy, Firdavsiy, Umar Xayom kabilar dunyoga mashxur
qildilar.
90
3. XI-XII asrlarga kelib ijtimoiy madaniy xayotda turkiy tilning keng
tarkalib borishi davlat ishlarida keng kullanilishigako’cha boshlandi: arab, fors
tilaridagi badiy asrlar bilan birga turkiy tildaham yirik dostonlar, she’rlar
yaratildi. Yusuf Xos Xojibning "Kutadg’u bilig" va Axmad Yugnakiyning
"Xibatul Haqoyiq" asarlari shular jumlasidandir. Yana Sulaymon Boqirg’oniy
ham shu tilda ijod qilgan. O’sha davrlarda badiiy adabiyot asosan doston,
sheriyat va kichik qissalardan iborat edi.
Bu davrdaqadimgi so’g’d, urxun yozuvlari o’rniga arab yozuvinig
tarqalishi asosida bu yangi yozuvda turli asarlar yozish ham avj oldi. Ular
qo’lda yozilib ko’chirilgan. Qo’lyozmalarni chiroyli yozuvlar bilan ko’chirish
turli bezaklar berish usullari ham keng qo’llanildi.
Qo’lyozmalar arab yozuvida bitilgan. Boshlangich islom diniy kitoblar
kufiy yozuvda bitilgan. So’ngra kufiy yozuvi asosida yetti shakldagi yozuv
Sharqda, jumladan O’rta Osiyoda keng tarqalgan. O’sha davrdagi qo’lyozmalar
mana shu yetti shakldan birida bitilgan. Bulardan ayniqsa rayxoniy usuli
nihoyatda chiroyli bo’lib sahifalarini bezashda, duo kitoblarida ko’proq
ishlatilgan.
Abu Nasr al-Forobiy (873-950yy.) O’trorda to’g’ilgan, boshlang’ich
ma’lumotni Shosh, Buxoro, Samarqandda olgan so’ng Bag’dodda uzoq yashab,
o’z zamonasining olimlari bilan ilmiy muloqotda bo’lgan. Ilmning turli
sohalariga oid 160 dan ortiq risolalar yozgan. Yunon ilmini, xususan Aristotel
me’rosini chuqur bilgani va ularni Sharqda rivojlantirgani uchun Aristoteldan
so’ng uni «Ikkinchi muallim» deb atashgan. Uning risolalari riyoziyot,
falakiyot, tibbiyot, axloqshunoslik, musiqashunoslik, davlatni boshqarish,
ayniqsa falsafa va mantiq ilmi masalalariga bag’ishlangan. Aristotelning barcha
falsafiy asarlariga sharx yozgan. Musiqa nazariyasiga bag’ishlangan «Musiqa
haqida katta kitob» nomli mashhur asari bu soha tarixiga bag’ishlangan eng
dastlabki tarixiy manbalardan biridir. U serqirra, qomusiy olimdir.
Abu Rayxon Beruniy (973-1048 yy). Xorazmda tavallud topgan bu
mutafakkir, serqirra olim astronomiya, tarix, tibbiyot, riyoziyot, jug’rofiya,
geodeziya, meteorologiya, etnografiya, falsafa, filologiyaga oid 150 ga yaqin
asarlar yaratgan. Bu asarlar Beruniy nomini jahonga taratdi. Shuningdek, uning
xikoyalar, she’rlar bitganligi ham ma’lum. Beruniy O’rtaasrda birinchi bo’lib
globus yaratdi. U arab, fors, hind turkiy tillarni mukammal bilgan. Uning
«Saydana», «Geodeziya», «Hindiston», «Minerologiya», «Qonuni Ma’sudiy»,
«Qadimgi xalqlardan qolgan yodgorliklar» asarlari o’zbek va rus tillariga
tarjima qilingan. Maxmud G’aznaviy saroyda ham xizmatda bo’lgan. U Ibn
Sino bilan ham zamondosh edi.
Abu Ali Ibn Sino (980-1037 yil) Buxoroning Afshona qishlog’ida tug’ilib
o’sgan Abu Ali jahon madaniyati, ilm-fani xazinasiga bebaho hissa qo’shgan
buyuk siymolardan biridir. U falsafa, mantiq ruxshunoslik, adabiyotshunoslik,
she’riyat, musiqa, geologiya, minerologiya, fizika, matematika, tibbiyot,
astronomiyaga oid yuzlab asarlar yaratdi. Abu Alining ilmiy qiziqishlari doirasi
91
shu qadar keng bo’lganki, uning 40 dan ziyod tibbiyotga, 30 ga yaqin
astronomiya va tabiatshunoslik fanlariga, 185 ta falsafa, mantiq va ilohiyotga
bag’ishlangan asarlar yaratgani ma’lum. («Истиографиya общественных наук
в Узбекистане». «Библиографиchеское оchерки» T. «Fan» 1974 g. str. 30 )
Do'stlaringiz bilan baham: |
