Ayupova M. Yu

Logopedik ishning yakuni 
Og’zaki nutqni shakllantirish bosqichida olib boriladigan logopedik ish 
yakunida bolalar passiv lug’atlarida predmet va xarakatlarni ularning so’z belgisi 
bilan taqqoslashga o’rganishlari lozim. Bolalarning passiv lug’ati quyidagilardan 
iborat bo’ladi
:
1.
 
Bola doimiy ko’ruvchi predmet nomlari. 
2.
 
O‘zi yoki tanish kishilari bajargan xatti-harakatlar nomlari. 
3.
 
Ayrim holatlar nomlari (issiq, sovuq, iliq) 
Bolalarda kattalar so’ziga taqlid qilish ehtiyojini paydo qilish zarur. So’z 
taqlidi faoliyati kattalar tomonidan hech qanday tuzatish kiritilmay, istalgan nutq-
tovushlarda ifodalanib namoyon bo’ladi
. 
O‘qitishning ikkinchi bosqichi – dastlabki
so’z shakllari
Logopedik ta’sir ko’rsatishning asosiy vazifalari
: 
1.
Bolalarni quyidagi turdagi ikki so’zli gaplarni to’g’ri tuzishga o’rgatish: murojaat + buyruq 
(buyruq maylidagi fe’l bilan ifodalangan), buyruq+predmet nomi (tushum kelishigidagi ot) 
2.
Ayrim kundalik so’z birikmalarini yodlatish. 
3.
So’zning urg’uli bo’g’inini talaffuz qilish. 
4.
O‘zgalar nutqini tushunish hajmini kengaytirish. 
Bu bosqich bayon qilishda (gapda) ikki-uchta, ba’zan to’rtta amorf so’zlarni hech bir grammatik 
bog’lovchilarsiz bog‘lash imkoniyati mavjud bolalar bilan logopeik ish olib borishga mo’ljallangan. 
Bolalarning amorf so’zlari bir-ikki, kamdan-kam uch bo’g’indan, shuningdek so’z tovush taqlididan 
iborat bo’ladi. 
So’z boyligi miqdori va amorf gaplar hajmi tarli xil bo’lishi mumkin, ammo ushbu davrning 
xarakterli belgisi – so’z o’zgartirish qobiliyatining butunlay yo’qligidan iborat. Bolalar o’z nutqlarida 
atrofdagilar nutqidan o’zlashtirilgan, «asoslangan» shakldagi so’zlarni qo’llaydilar. Masalan, barcha 
kelishik shakllari o’rnida bosh kelishik, birlikdagi shakl qo’llaniladi. Birmuncha nutqi rivojlangan 
bolalarda gohida aynan bir so’zning ikki shaklini uchratamiz. Masalan: mashinani «dit» deb nomlaydi, 
ammo nimada ketyapmiz? Savoliga «ditta» deb javob beradi. Bu davrda nutq holati sintaktik 
konstruksiyalarining butunlay yo’qligi bilan xarakterlanadi. Darak gaplarni tuzishda harakat nomlari 
yo butunlay bo’lmaydi yoki infinitiv-imperativ shakllarda va uning fragmentlari bilan ifodalanadi yoki 
«tugallanmagan» aniqlik fe’lida aks ettiriladi. Bola nutqida so’zlar – harakat nomlari qanchalik ko’p 
bo’lsa, uning rivojlanishi darajasi shunchalik yuqori bo’ladi. 
Ayrim hollarda, so’z o’zgartirishning to’la shakllanmaganligi holatida ham grmmatik jihatdan 
to’g’ri tuzilgan so’z birikmalari uchrashi mumkin. 
Ayrim bolalar ko’proq bir so’zdan yoki ikki so’zdan iborat gaplardan foydalanishni davom 
ettiradilar, boshqalari esa to’rt va undan ortiq so’zli gaplar hajmini va lug’at boyligini kengaytiradilar. 
Eslatib o’tamizki, normada 3 va undan ortiq so’zlardan tuzilgan gaplar grammatik jihatdan 
to’ldirilmay qolishi mumkin emas 
Agar nutqning normal rivojlanishi uchun ohangni juda erta va nihoyatda aniq amalga oshirish 
xarakterli xususiyat hisoblansa (bu holatda so’zdagi urg’u o’rnini juda erta o’zlashtirish mumkin), u 
holda rivojlanmagan bolalar nutqi bo’g’in eliziyasi deb nomlanuvchi, so’zlardagi bo’g’inlar miqdorini 
qisqartirish bilan to’lib toshadi. 

---

Nutq tuzilishi ritmikligini idrok qila olmaslik bolani so’zning ritmik-ohang tomonini qiyinchilik 
bilan o’zlashtirishiga olib keladi. Buning natijasida so’z uzoq vaqtga qadar o’zining bo’g’inma-bo’g’in 
ifodasini topa olmaydi. 
Keyinchalik ayrim bolalar she’rlarni qiyinchilik bilan yodlaydilar, chunki ular she’riy shaklning 
ritm va qofiyasini payqay olmaydilar. 
Ko’pdan buyon ma’lumki, o’rganilayotgan nutqiy rivojlanish darajasidagi bolalarning turli 
bo’g’in tuzilmasiga ega so’zlarni talaffuz qilish qobiliyati, so’zlarni gapga birlashtirish imkoniyati 
bilan uzviy bog’likdir. Ikki, so’ngra uch so’zni jumla (hatto amorf-o’zak so’zlardan iborat) paydo 
bo’lgani zahoti, taqlid bo’yicha avval ikki, so’ng uch bo’g’inli so’zlarni talaffuz qilish imkoniyati 
yuzaga keladi, masalan: Mashina so’zi-«mosina», «osina», «posina». 
Qoidagi ko’ra, qo’llanuvchi so’zlarning fonetik tarkibi erta nutq ontogenezidagi tovushlar bilan 
chegaralangan buladi, ammo nutq rivojlanishining bu bosqichida normaga qaraganda ularning 
to’plami kambag’alroqdir. 
So’z o’zgartirishni qo’llay olmaydigan bolalar bilan olib boriladigan logopediya ishining asosiy 
shartlaridan biri nutqning mazmun tomonini rivojlantirishga yordam beruvchi tadbirlar o’tkazishdir. 
Ekspressiv nutqqa bolaga tushunari va uning imperessiv nutqida mavjud bo’lgan narsalar o’tkaziladi.