O’zbekiston respublikasi oliy va о‘rta maxsus ta’lim vazirligi namangan muxandislik-texnologiya instituti turdali toshmirzayevich malikov

 
Butun va qism.
Ma’lumki, borliqdagi har bir narsa, hodisa, jarayon bizning 
ko’z oldimizda bir butun, yaxlitlik sifatida gavdalanadi, ular qismlardan, bo’laklardan 
komponentlardan, elementlardan iboratligini ko’ramiz. Bu qismlar bo’laklar, 
komponentlar, elementlar o’zaro muayyan qonuniyatlar orqali birikib, ma’lum 
tuzilishdagi bir butun narsani, hodisa yoki jarayonni tashkil qiladilar. Bu narsa va 
hodisalaming ma’lum bir guruhi o’zaro birikib, biron-bir sistemani hosil qiladi. Bu 
esa ma’lum strukturaga ega bo’lib, muayyan elementlardan iborat boMadi. Bundagi 
butun, qism, sistema, struktura, elementlar o’zaro dialektik birlikda, bog’lanish va 
aloqadorlikda mavjud bo’ladi. 
Xo’sh, butun va qism deb nimaga aytiladi? 
Butun — o’zaro dialektik aloqadorlikda boMgan qismlar, bo’laklar, tomonlar, 
elementlar, komponentlarning uzviy birligidan iborat bo’lgan alohida narsa, hodisa, 
jarayondir. 
Masalan, bizni o’rab turgan olam bir butundir.
Qism esa, shu butunni tashkil qilgan uning tarkibidagi ma’Ium bo’lak, 
komponent, elementdir. 
Masalan, bir butun olamning bir qismi tabiatdir.
Butun va qism o’zaro dialektik aloqadorlikdadir. Butunning umumiy tabiati uni 
tashkil qiluvchi qismlarning umumiy xususiyatlaridan kelib chiqib, butun tarkibidagi 
har bir qism butunning o’ziga xos xususiyatini, ma’Ium darajada ifodalaydi. Lekin, 
butunni tashkil qilgan bu qismlar butun tarkibida har biri alohida-alohida emas, balki 

---

115 
butunning bo’laklari sifatida ko’rinadi. Unda butunga xos ma’Ium xususiyat 
qismlarga ham xos bo’lishi mum kin. Shuningdek, butun tarkibidagi qismlar butun 
bilan umumiy birlikka ega bo’lishidan tashqari ular bilan o’zaro ziddiyatda, qarama-
qarshilikda bo’lishi ham mumkin. Butunsiz qismlar, qismlarsiz butun yo’q va bo’lishi 
ham mumkin emas, ular faqat o’zaro aloqadorlikda, birlikda, birgalikda, bir-birini 
taqozo qilgan holda mavjud bo’ladi. Bunda butunni tashkil qiluvchi qismlar ham 
o’zaro bir-birlari bilan ta’sir va aks ta’sir qilib turishadi. Butun va qismlarning bu 
o’zaro ta’sir va aks ta’sir qilib turishlari natijasida butun va qismlarning o’zgarishi va 
rivojlanishi sodir bo’ladi. Bundan tashqari, har bir butun va qismlar obektiv 
reallikdagi boshqa butunlik va qismlar bilan ham muayyan aloqadorlikda va 
bog’lanishda bo’Iadi. 
Butun bilan qism aloqadorligining uch tipinifarq qilish mumkin: 
1.
Butunning biror qismi uning tarkibidan chiqarib tashlansa, yoki bu qism 
yana qaytadan butun tarkibiga kiritilsa, bunda butun sifat jihatdan o’zgarmaydi. 
2.
Butunning qismlaridan biri butun tarkibidan chiqarilishi yoki bu qism 
qayta butun tarkibiga kiritilishi bilan butun butunlay yoki qisman o’zgaradi. 
3.
Butunning qismlari o’zgarishi bilan butun ham yoki butunning o’zgarishi 
bilan uning qismlari ham o’zgaradi. 
,,Butun“ va ,,qism“ kategoriyalari inson tomonidan borliqni bilish va 
o
l
zlashtirishning ma’Ium shakllari sifatida dunyoning birligi muammosini ilmiy hal 
qilishda muhim rol oynagan.