O’zbekiston respublikasi oliy va о‘rta maxsus ta’lim vazirligi namangan muxandislik-texnologiya instituti turdali toshmirzayevich malikov

Ilmiy bilish
fakt va dalillarga, ularni qayta ishlash, umumlashtirishga 
asoslanadi. Ilmiy fakt va dalillar to’plashning o’ziga xos usullari mavjud bo’lib, 
ularni ilmiy bilish metodlari deyiladi. 
Ilmiy bilishning metodlari mavjud va ularni o’rganadigan maxsus soha — 
metodologiya deb ataladi. Ilmiy bilish metodlari o’z xarakteriga ko’ga: 1) eng 
umumiy ilmiy metodlar; 2) umumiy ilmiy metodlar; 3) xususiy ilmiy metodlarga 
bolinadi. 
Eng umumiy ilmiy bilish metodlari barcha fanlar uchun xos bo’lgan 
metodlardir. Bunga analiz va sintez, umumlashtirish va mavhumlashtirish, induksiya 
va deduksiya, qiyoslash va modellashtirish kabilarni ko’rsatish mumkin. Masalan, 
tabiatshunoslik fanlarida kuzatish, eksperiment, taqqoslash umumilmiy metodlar 
bo’lsa, ijtimoiy fanlarda tarixiylik va mantiqiylik umumilmiy metodlar hisoblanadi. 
Bilish nazariyasining o’ziga xos shakllari.
Xissiy bilish. 
Har qanday narsani, har qanday predmet yoki hodisani bilish fikr 
xissiy idrokdan predmetning mohiyati tomon boradigan jarayondir. 
Xissiy bilim,
jonli 
mushohada insonning qurshab turgan dunyo bilan 
bevosita aloqasi
 
shaklidir. Xissiy 
anglash tashqi ta’sir energiyasining ong faktiga aylanishidan boshqa narsa emas. Usiz 

---

128 
biz borliqning hech qanday shakllari haqida hech nima bila olmaymiz. Biz jonli 
mushohada yordamida atrofdagi vokelikning turli xossalari va tomonlarini bilib 
olamiz, lekin birgina xissiy obrazlar bilan ularning mohiyatini anglab ololmaymiz. 
Bunga sabab, eng avvalo, inson sezgi a’zolarining tabiiy cheklanganligidir. 
Masalan, odamning ko’zi elektromagnit to’lqinlarning butun spektrini to’lik idrok eta 
olmaydi, u elektromagnit to’lqinlar spektrining infraqizil, ultrabinafsha va rentgen 
qismlarini sezmaydi. Bunday tabiiy cheklanganlik boshqa sezgi a’zolariga ham 
xosdir. Masalan, odamning qulog’i tebranish chastotasi 16 dan 20 ming Gs gacha 
bo’lgan tovush to’lqinlarini qabul qila oladi, yuqori chastotali yoki past chastotali 
tovush to’lqinlarini eshitmaydi. 
Tabiiy sezgi a’zolari bilan idrok etib bo’lmaydigan hodisalarni maxsus 
yaratilgan 
sun’iy organlar
 
orqali, ya’ni mikroskop, radioteleskop, loqator, barometr, 
Geyger hisoblagichi va boshqa xil priborlar vositasida idrok etish mumkin. Bu 
priborlar xissiy bilish quvvatini ancha kengaytiradi va kuchaytiradi. Shu bilan birga 
xissiy bilish bizni yanglishtirib qoyishi mumkin ko’z chalg’ishi, sarob, xomxayol, 
ko’z gallyusinatsiyasi, tovush effekti va hakozolar. Falsafa tarixida yangi zamon 
mutafakkirlari barcha bilimlarning xissiy kelib chiqishi muammosiga yuqori darajada 
ahamiyat berganlar. Masalan, Jon Lokk materialistik 
sensualizm
 
(lotincha sensus 
sezgi, sezish) prinsiplarini asoslab berar ekan, avval sezgida bo’lmagan narsa 
intellektda bo’lmaydi, shuning uchun kimki hech nimani sezmasa u hech nimani 
bilmaydi, deb yozgan edi
8
.