|
5-MAVZU. BILISH NAZARIYASI: ASOSIY MUAMMOLARI VA YO’NALISHLARI
Bilishning mohiyati, shakllanish va rivojlanish qonuniyatlari, xususiyatlarini
o’rganish falsafa tarixida muhim o
’
rin egallab kelmoqda. Inson o’z bilimi tufayli
borliq, tabiat, jamiyatni va nihoyat, o’z-o’zini o’zgartiradi. Bilishga qaratilgan inson
faoliyatini va uni amalga oshirishning eng samarali usullarini tadqiq etish falsafa
tarixida muhim ahamiyatga ega. Shu bois ham falsafaning bilish masalalari va
muammolari bilan shug’ullanuvchi maxsus sohasi — «Gnoseologiya» vujudga keldi
va u qadimgi lotincha «gnozis» — bilish va «logos» — fan, ilm ma’nolarini
anglatadi.
Falsafiy adabiyotlarda, shu jumladan falsafiy qomuslar va lug‘atlarda
«gnoseologiya» atamasi «bilish nazariyasi» deb tarjima qilingan. Shu bilan bir
qatorda, ayni shu mazmunni ifodalash uchun falsafiy adabiyotlarda «epistemologiya»
sо‘zi ham qо‘llaniladi.
Shuni ta’kidlash lozimki, gnoseologiyaga tatbiqan bilish nazariyasi va
epistemologiya nomlarining qо‘llanilishini о‘rinli deb bо‘lmaydi. Zotan, «episteme»
sо‘zi «pistis» e’tiqod sо‘zi bilan uzviy bog‘liq. Biroq, biz biladigan (gnosio) va biz
ishonadigan (pistio), mavjudligiga e’tiroz bildirmaydigan narsalar – falsafiy va ilmiy
bilimlarning hozirgi darajasida mazmunan har xil tushunchalardir. Shu bois G‘arbiy
Yevropa falsafasida epistemologiyaning mazmuni ikki xil, ba’zan esa – uch xil talqin
qilinadi.
Umuman olganda, hozirgi zamon falsafasida gnoseologiya bilish jarayonining
umumiy, aniqroq aytganda – falsafiy mohiyati hamda umumiy muammolariga
e’tiborni qaratadi. Epistemologiya esa, bizning muayyan narsalar haqidagi
bilimlarimiz va (yoki) e’tiqodlarimizning ishonchlilik darajasini о‘rganadi.
Demak, epistemologiya gnoseologiyaning tarkibiy qismi yoki uning amaliy
ifodasidir. Tom ma’nodagi epistemologiya hozirgi kunda ilmiy, haqiqiy bilimning
mazmunini, shuningdek diniy e’tiqodlarning gnoseologik mohiyatini о‘rganish bilan
shug‘ullanadi. Bunda esa bilish (ong)ning mohiyati tо‘g‘risida bahs yurituvchi
falsafiy ta’limot ma’nosidagi «gnoseologiya» atamasidan foydalaniladi. Shu bilan biz
avval gnoseologiya muammolari doirasini aniqlab olishga harakat qilamiz.
124
Gnoseologiya yoki bilish nazariyasi falsafiy bilimlar (falsafa fani) bо‘limi
bо‘lib, unda 1) insonning dunyoni bilish imkoniyati 2) insonning о‘zlikni anglash
jarayoni; 3) bilishning bilmaslikdan bilim sari yuksalishi, 4) bilimlar tabiati va
ularning mazkur bilimlarda aks etuvchi narsalar bilan о‘zaro nisbati о‘rganiladi.
Shunday qilib, umuman olganda, gnoseologiya ong, bilish, bilimni о‘rganish
bilan shug‘ullanadi.
Shaxsiy va ijtimoiy tajribada biz ongning mavjudligini aniq sezamiz, ongning
о‘z-о‘ziga, boshqa odamlarga va umuman jamiyatga ta’siri natijalarini fiziologik
darajada his qilamiz va kо‘ramiz. Biroq bu jarayonda ongning о‘zi kо‘rinmaydi.
Moddiy dunyo hodisalaridan farqli о‘laroq, ongni kuzatish mumkin emas. U gо‘yo
vaqt va makon chegaralaridan tashqarida turadi. Gnoseologiyaning vazifasi bu
kо‘rinmas ongni idrok etish, uning moddiy narsa va hodisalar dunyosi bilan о‘zaro
aloqalarini aniqlash, uni о‘z muhokama va tadqiqot predmetiga aylantirishdan iborat.
Gnoseologiyaning asosiy muammosi bizning barcha bilimlarimiz tajribada
sinalganmi? degan «oddiy» masalani yechishdan iborat: Bu savolga javob izlash va
masalaning yechimini topishda gnoseologiyada ikki muxolif an’ana: bilimlarimiz
tajribada sinalganini qayd etuvchi empirizm va buni inkor etuvchi ratsionalizm
tо‘qnashadi.
Inson o’zining bevosita borligini, mavjudligini uni qurshab turgan dunyo bilan
doimiy aloqada amalga oshiradi. Dunyoda yashash va optimal moslashish uchun
inson, uning aqlidroki va hislari tashqariga, ya’ni dunyoni bilishga qaratilgan.
M.Xaydeggerning so’zlari bilan aytganda «bilish tadqiqot sifatida mavjud narsani
hisobotga jalb etadi». Bilish faoliyatiga inson hayoti va faoliyatining zarur elementi
deb qaramoq zarur. Bilishning maqsadi va vazifasi turli hodisalarni o’rganish yo’li
bilan ularning chuqur, turg’un, belgilovchi tomonlari va qirralarini, ularning
mohiyatini ochib, xaqiqatni anglab olishdan iborat. Antik falsafadayoq sofistlar va
Sokrat dunyoqarashining asosiy masalasini insonning tabiatga, sub’ektning ob’ektga,
tafakkurning borliqqa munosabati masalasi sifatida ilk bor ta’riflab bergan edilar.
Yangi zamonda F.Bekon va R.Dekart bilish to’g’risidagi ta’limotni boyitib, uni
sub’ektning ob’ektga munosabati deb ta’rifladilar. Dekartning so’zlariga ko’ra,
125
sub’ekt
Do'stlaringiz bilan baham: |
