O’zbekiston respublikasi oliy va о‘rta maxsus ta’lim vazirligi namangan muxandislik-texnologiya instituti turdali toshmirzayevich malikov

Sistema, struktura va element.
Borliqdagi narsa va hodisalar sistema, 
struktura va element aloqadorligiga ham ega bo’ladi. Chunki ular ma’lum sistemalar 
tarzida mavjud bo’lib, o’z tuzilishi va tarkibiga ko’ra, muayyan strukturaga ega 
hamda qator elementlardan tashkil topgan bo’ladi. 
Sistema — borliqdagi o’zaro bog’liq, muayyan tartibdagi birbiriga ta’sir va aks 
ta’sir qilib turuvchi narsalar, hodisalar va jarayonlarning qonuniyatli birligidir. 
Struktura esa shu sistemani tashkil etgan narsalar, hodisalar va jarayonlarning 
tartibi, tuzilishi, tarkibi, joylashishi va ifodalanishidir. 
Struktura har bir narsa yoki 
hodisaning, har bir sistemaning ajralmas tub xususiyati bo’lib, u muayyan element-

---

116 
lardan tashkil topadi.
 
Element sistema strukturasini tashkil qilgan nisbiy mustaqillikka ega bo’lgan 
tuzilmadir.
 
Har bir sistema o’z strukturasiga ko’ra, bir qancha o’zaro chambarchas 
bog’liq va aloqadorlikda bo’lgan elementlardan iborat bo’ladi. 
„Sistema", „struktura" va „element" kategoriyalari narsa va hodisalarga xos 
bo’lgan ana shu moddiy sistemalar, strukturalar va elementlarning aqliy 
in’ikoslaridir. 
Odatda, har bir sistema o’zining tuzilishiga ko’ra, alohida sistemachalarga 
ajralishi, nisbiy mustaqil elementlarga bo’linishi, ularning o’zaro uzviy bog’liqligi, 
bir butunlikni tashkil etishi kabi xususiyatlarga egadir. Bunda sistemalar iyerarxiyasi 
shundaki, doimo bir qancha sistemalar birikib, yangi, hajm jihatidan kengroq 
sistemani hosil qila boradi. Bu holat yanada yuqorilashib borib, natijada, bir-biriga 
kiruvchi, bir-biri bilan bog’liq, biriga nisbatan ikkinchisi kengroq boiib boradigan 
sistemalarning yuqori birligi — bir butun borliqni qaror toptiradi. 
Umuman, har bir sistemaning tashkil topishi va mavjud boMishida uning 
strukturasi muhim rol oynaydi. Ayni shu struktura sistemadagi o’zaro ta’sir va aks 
ta’sir qiluvchi moddiy tarkiblami elementlarga aylantiradi. 
Dialektika uchun „sistema", „struktura" va „element" kategoriyalarining o’zaro 
aloqadorligini, bir-biriga o’tishlarini va har biriga xos alohida xususiyatlarini 
ko’rsatish, ularning o’zaro umumiyligi va bir-biridan farqlarini aniqlash, ayniqsa, 
muhimdir. 
Struktura narsa va hodisalardagi, ulardan tashkil topgan sistemalardagi o’zaro 
bog’liq quyidagi uch ma’noni ifodalaydi: 
1.
Struktura narsa yoki hodisaning bir xil yoki har xil jinsliligini, lining 
muayyan, nisbiy mustaqil qismlarga, elementlarga, komponentlarga bo’linishini 
ifodalaydi. 
2.
Struktura narsa yoki hodisani tashkil etuvchi qismlar, bo’laklar, 
komponentlar va elementlarning o’zaro bir-biriga ta’sir va aks ta’sirlarini, ular 
o’rtasidagi aloqadorlik va bog’lanishlarni, bu bog’lanishlarga oid qonuniyatlarni 
ifodalaydi. 

---

117 
3.
Struktura, nihoyat, narsa yoki hodisaning qanday element lardan tashkil 
topganligidan qat’iy nazar, bu elementlarning organik birligini, ularning yaxlitligi va 
bir butunligini ifodalaydi. Shuning uchun strukturani bilish: birinchidan, uning 
elementlarini aniqlash; ikkinchidan, mazkur elementlarning o’zaro aloqadorliklarini 
aniqlash; nihoyat, uchinchidan, bu elementlar bir butunligining o’ziga xos tabiatini 
tushunib olishdir. 
Demak, „struktura” kategoriyasi butun bir. sistemani tashkil etuvchi elementlar 
aloqadorligining o’ziga xos usullarini va butunlik doirasidagi elementlarning o’zaro 
munosabatlarini ifodalaydi. Bunda har bir element strukturaning nisbiy mustaqil 
komponenti bo’lishi bilan birga, o’zaro muayyan qonuniyatlar asosida birlashib, bir 
butun sistemani vujudga keltiradi. 
Keyingi vaqtlarda, tabiatshunoslik va ijtimoiy fanlar sohalarida tadqiqot obektini 
chuqurroq o’rganish maqsadida „sistemali yondashish", „strukturaviy analiz" usullari 
ishlab chiqildi. Bu usullaming qo’llanilishi, ularning samarador va istiqbolli 
ekanligini ko’rsatmoqda. Ayniqsa, „sistemali yondashish" usuli o’zining umumiyligi, 
o’rganilayotgan predmet va hodisalardagi barcha aloqadorlik va bog’lanishlami 
hisobga olishi bilan dialektik usullaming tarkibiy qismini tashkil etadi.