O’zbekiston respublikasi oliy va о‘rta maxsus ta’lim vazirligi namangan muxandislik-texnologiya instituti turdali toshmirzayevich malikov

 
(uni moddiy nuqtalarning fazodagi siljishi deb 
ta’riflashadi); 2) 
fizik harakat
 
(elementar zarachalar, atom yadrosi va atomning 
harakatidan tortib, olamning fundamental kuchlari, issiqlik, elektr va maydon 
harakatigacha, yorug’likdan tortib koinotning gravitatsiya kuchigacha barchasi shu 
harakat shakliga mansubdir); 3) 
ximiyaviy harakat
 
(bunga molekulalarning 
assotsiatsiyasi va dissotsiatsiyasi, ionlar harakati, moddaning muzlashi va 
kristallanish jarayonlari, ximiyaviy reaksiyalar, ximiyaviy sintez va parchalanish, 

---

110 
yonish va oksidlanish va boshqa ximiyaviy jarayonlar kiradi); 4) biologik harakat 
(hayotiy jarayonlar); 5) 
sotsial (yoki ijtimoiy) harakat
 
(jamiyatdagi ijtimoiy 
jarayonlarning namoyon bo’lishi). Bulardan tashqari, inson aql-zakovati hamda 
axborot jarayonlari bilan bog’liq bo’lgan ideal, g’oyaviy, ma’naviy ko’rinishdagi 
harakat shakllari ham mavjuddir. 
Harakatning eng sodda shakli mexanik harakat bo’lib, uning manbai tashqi 
ta’sirda, harakatning murakkab shakllarining manbai esa ichki aloqadorliklarda. 
Faylasuflar qadimdan harakat va uning manbalari haqida xilma-xil konsepsiyalarni 
ilgari surib kelishadi. Ayrim faylasuflar hatto harakatning mavjudligini ham inkor 
etgan. Ioniya maktabiga mansub faylasuflardan Eleylik Zenon harakatning yo’qligini 
o’zining «Axill va toshbaqa», «Dixatomiya», «Uchayotgan kamon o’qi» kabi 
mashhur 
aporiya
 
(yunon. 
aporia
 
ilojsiz vaziyat)larida harakatning yo’qligini 
isbotlashga uringan. Buni dastlab, Arastu yaxshi tushunib yetdi. Sharq falsafasida esa 
Forobiyning falsafiy risolalarida bu muammo yaxshi asoslab berilgan. Yangi davr 
falsafasida G.Xegel harakatning mohiyatini formal mantiq vositasida ifodalash 
mumkin emasligi, uni faqatgina dialektik mantiq doirasidagina asoslash mumkinligini 
ta’kidlagan. 
Fazo va vaqt borliqning umumiy yashash shakllari bo’lib, fazo dunyoni tashkil 
etuvchi ob’ektlar va ularning tarkibiy nuqtalarining o’zaro joylashish tartibi, ko’lami 
va miqyosini ifoda etadi, vaqt esa dunyoda sodir bo’luvchi hodisa va jarayonlarning 
roy berish ketmaketligi tartibi va davomiyligini ifodalaydi. O’zbek tilidagi 
adabiyotlarda arab tilidan kirgan makon va zamon atamalari ham ishlatiladi. Fazo va 
vaqtning tabiati va mohiyati haqida qadimdan faylasuflar xilma-xil nuqtai nazarlarni 
ilgari surib kelishadi. Ularni umumlashtirib, ikki yirik konsepsiyaga ajratish mumkin. 
Bu konsepsiyalar 
substansial