|
Borliq va mavjudlik.
Atrofimizdagi odam, olam, tabiat, jamiyat, tafakkur,
g’oyalar, oy-xayollarimiz barchasi birday mavjuddir, ular turli tarzda va shakllarda
103
namoyon bo’lib, hammasi mavjudlik belgisi ostida umumlashib, borliq tushunchasiga
kiradi.
Materialistik mazmundagi borliq tushunchasi ta’rifiga faqat obycktiv real olam,
ongdan tashqaridagi, unga bog’liq bo’lmagan jismoniy mohiyatga ega bo’lgan
narsalargina kiritiladi. Borliqning ideal, virtual, potensial, abstrakt, ma’naviy
shakllari bu ta’rifdan lashqarida qoladi.
Aslida esa, borliq kategoriyasi umumiy abstraksiya bo’lib, mavjudlik belgisi
bilan barcha narsa va hodisalarni o’ziga qamrab oluvchi o’ta keng tushunchadir. U
o’ziga nafaqat obektiv reallikni, balki subektiv reallikni ham qamrab oladi.
Borliq mavjudlik va reallik tushunchalariga qaraganda ham kengroq
tushunchadir. Mavjudlik — borliqning hozirgi paytda namoyon bo’lib turgan qismi
bo’lib, o’tgan va mavjud bo’ladigan narsa va hodisalar ham borliq tushunchasiga
kiradi. Reallik esa, mavjudlikning hammaga ayon bo’lgan, ular tomonidan tan
olingan qismi. Borliq o’ziga reallikni ham, mavjudlikni ham qamrab oladi. An’anaviy
falsafiy qarashlarda borliqning uchta sohasi ajratib ko’rsatiladi. Ularga: tabiat
borlig’i, jamiyat borlig’i, ong borlig’i kiradi. Bular uchun eng umumiy belgi, ularning
mavjudligidir.
Shuningdek, falsafiy adabiyotlarda tabiat borlig’i va jamiyat borlig’ining
quyidagi shakllari ham farqlanadi. Tabiat borlig’i odatda tabiatdagi narsalar (jismlar),
jarayonlar, holatlar borlig’i sifatida tushuniladi. U ikkiga bo’linadi: azaliy tabiat
borlig’i (yoki tabiiy tabiat borlig’i, u insondan ilgari va uning ishtirokisiz ham
mavjud bo’lgan) va odam mehnati bilan ishlab chiqarilgan narsalar borlig’i
(«ikkinchi tabiat» borlig’i, ya’ni madaniyat). Ikkinchi tabiat borlig’i esa, o’z
navbatida, quyidagi ko’rinishlarda uchraydi:
—
inson borlig’i (insonning narsalar olamidagi borlig’i va odamning o’ziga
xos bo’lgan insoniy borlig’i);
—
ma’naviy borliq (individuallashgan va obektivlashgan ma’naviy borliq);
—
sotsial borliq (ayrim odamning tarixiy jarayondagi borlig’i va jamiyat
borlig’i), u ijtimoiy borliq ham deb ataladi.
104
Keyingi yillarda virtual borliq (lot. virtus — ehtimol tutilgan, mumkin bo’lgan;
realis — haqiqiy, mavjud) — zamonaviy texnika vositalari va informatsion
kommunikatsiyalar yordamida yaratiladigan va insonga olamni o’ziga xos idrok etish
va anglash imkonini beradigan sun’iy dunyo shakli haqida ham ko’plab fikrlar
bildirilmoqda. Borliqning turli kompyuter modellari va elektron borliq uning
sinonimlaridir. XX asrning 60-yillari oxirida Mayron Kryuger tomonidan «Sun’iy
borliq» tushunchasi ilmiy muomalaga kiritilgan bo’lsa, Jaron Laner hozirgi kunda
keng tarqalgan «vertual borliq» atamasini 1989-yilda ilmiy muomalaga kiritgan edi.
U 1984-yilda dunyoda birinchi virtual borliq firmasini tashkil etdi. Bu atama
kompyuterda yaratiladigan muhitda olam, borliq shakllari va insonning mavjudligi
g’oyasini ifoda etadi.
Virtual borliqni odamlar yaratadi. Shu bois unda mavjud barcha narsalarning
manbayi inson ongidir. Binobarin, u obektiv tarzda, ya’ni inson miyasida emas, balki
kompyuterda mavjud bo’ladi. Inson tomonidan yaratilganidan keyin u inson ongidan
qat’i nazar yashashda davom etadi, bu ongga har xil ta’sir ko’rsatadi, mazkur ongning
mazmuniga — bilimlar, emotsiyalar, kayfiyat hamda ongning boshqa unsurlariga
qarab, har xil idrok etiladi.
Borliqning moddiy shakli materiya o’ziga barcha jismlarni, hodisalarni,
jarayonlarni va ularning xususiyatlarini qamrab oladi. Bundan tashqari u tafakkurni
ham, olamda mavjud bo’lgan barcha aloqadorliklarni va munosabatlarni ham qamrab
oluvchi umumiy falsafiy tushunchadir. Borliqning moddiy shakliga xos umumiylikni
axtarishning bir yo’nalishi moddiy olamning asosida yotuvchi umumiy mohiyatni
axtarish yo’li bo’lib, yuqorida qayd etganimizdek, substansiyani aniqlash yo’lidir.
Ikkinchi yo’l esa — moddiy olamning asosiy tarkibiga kiruvchi «qurilish
elementlarini» — substratni axtarish yo’li. Uchinchi yo’l — hamma narsaning
vujudga keltiruvchi bosh sababchisini, ota moddani, ya’ni pramateriyani axtarish
yo’li. Mana shu yo’l haqida maxsus to’xtab o’taylik.
Moddiy olamning asosida yotuvchi umumiy mohiyatni axtarish falsafada
materiya haqidagi tasavvurlarning maydonga kelishiga to’g‘ri rivojlanishiga sababchi
bo’ldi. Materiya tushunchasi moddiy unsurga nisbatan ham, atomga nisbatan ham,
105
pramateriyaga nisbatan ham umumiyroq bolgan tushunchadir. Faylasuflar «Tom
ma’nodagi materiya faqat fikrning mahsuli va abstraksiyasidir» deb yozishadi.
Faylasuflar barcha moddiy obektlarga xos xususiyatlarni umumiy tarzda ifodalash
uchun qo’llaydigan tushuncha materiya deb ataladi. Demak, materiya moddiy
obektlarga xos eng umumiy tushuncha falsafiy kategoriyadir.
Borliqning asosida yotuvchi mohiyatni axtarish tarixi ham fanning uzoq
o’tmishiga borib taqaladi. Masalan, qadimgi Hindislon va Xitoyda, Misr va Bobilda,
qadimgi O’rta Osiyo va Yunonistonda ba’zi faylasuflar olamning asosida qandaydir
modda yoki muayyan unsur yotadi, deb hisoblashgan. Ularning ba’zilari bu unsurni
olov, boshqalari suv yoki havo, ayrimlari esa — tuproqdan iborat deb hisoblashgan.
Ba’zi bir falsafiy ta’limotlarda csa, olamning asosida — olov, havo, suv va tuproq
yotadi, barcha narsalar ana shu to’rtta unsurning birikishidan hosil bolgan, deyilgan.
Olamning asosida yotuvchi substansiyani axtarishning yana bir yo’li
narsalarning tarkibidagi bolinmas eng kichik unsurni, ya’ni narsalarning tarkibidagi
umumiy substrat (lotincha substratum — asos ma’nosini anglatadi)ni axtarishdir.
Bunday yo’nalishga mansub oqimlardan biri atomistik oqim hisoblanadi. Masalan,
qadimgi Yunon faylasuflari Levkipp, Epikur, Demokrit va Lukretsiylar narsalarning
va butun olamning asosida eng kichik bolinmas unsurlar atomlar yotadi, ular
o’zlarining shakli, harakatlanishi va vaznlari bilan bir-birlaridan farq qiladi, deb
hisoblashgan.
Albatta bu ta’riflarni bir yoqlama mutlaqlashtirib tushunmaslik lozim. Bu
ta’riflarda ko’proq sezgi a’zolarimizga bevosita ta’sir etishi mumkin bo’lgan reallik
nazarda tutilgan. Nimaiki mavjud bo’lsa, ularning hammasi birgalikda siz bilan biz
mansub bo’lgan dunyoni ifodalaydi. Ammo tabiat, jamiyat va inson tafakkurining
asosida yotuvchi va ularni birlashtiruvchi shunday bir umumlashtiruvchi tushuncha
ham borki, u obektiv olamning mazmunini ifoda etadi. Bunday tushuncha haqidagi
tasavvurlar butun fan tarixi mobaynida rivojlanib kelgan. Dastlab, bu
umumlashtiruvchi tushuncha, narsalarning asosida nima yotadi, degan nuqtayi
nazardan kelib chiqib, substansiya (lotincha, substantia — nimaningdir asosida
yotuvchi mohiyat degan ma’noni beradi) deb ataldi.
106
Do'stlaringiz bilan baham: |
