O’zbekiston respublikasi oliy va о‘rta maxsus ta’lim vazirligi namangan muxandislik-texnologiya instituti turdali toshmirzayevich malikov

 
«Falsafa lug’ati»da, 
so’ngra, 
X.Volf
 
(1679 -1754)ning falsafaga oid darsligida qo’llanilgan bo’lsada, 
ulardan ilgari qadimgi yunon faylasuflari ham ontologiyaning mazmunini ifodalovchi 
turli fikrlarni ilgari surishgan. Ular ontologiyani «haqiqiy borliqni nohaqiqiy 
borliqdan ajratib oluvchi borliq haqidagi ta’limotdir» deb hisoblashgan. 
Eley maktabi
 
namoyondalari esa ontologiyani mangu, o’zgarmas, yagona, sof borliq haqidagi 
ta’limot deb hisoblashgan. 
Milet
 
va 
Ioniya maktabi 
vakillari esa dastlabki borliqning 
sifatiy talqini haqida bosh qotirishgan. Ulardan borliqning boshlanishida yotuvchi 
bunday asosni 
Empedokl
 
«stixiya», 
Demokrit
 
«:atomlar», 
Anaksimandr 
«apeyron», 
Anaksagor
 
«urug’» deb atagan. 
Aflotun
 
esa g’oyalar ontologiyasini yaratgan. 

---

100 
G’oyalar ontologiyasi aql bilan erishiladigan mohiyatlar ierarxiyasini tashkil etib, 
uning yuqori nuqtasida Farovonlik g’oyasi, undan keyin beto’xtov oquvchi xilma-xil 
hissiy dunyoni aks ettiruvchi ideal namunalar, sonlar, geometrik shakllar yotadi. 
Arastu
 
fikricha umumiylik ayrim holda yakka narsalardan chetda mavjud emas. Biz 
olamda ayrim narsalarga duch kelamiz va ulardagi bir-biriga o’xshash jihatlarni 
umumlashtirib, abstrakt va ideal obraz hosil qilamiz. Shu tariqa Arastu empirizm 
ontologtyasini yaratdi. 
«Borliq» kategoriyasi. 
Aksariyat falsafiy tizimlarning kategoriyalar apparatini 
tashkil etadigan ko’p sonli falsafiy kategoriyalar orasida «borliq» kategoriyasi doimo 
markaziy o’rinni egallaydi. Chunki u har qanday predmet, hodisa, voqea va shu 
kabilarning eng muhim xususiyatini, ularning mavjud bo’lish, bevosita yoki bilvosita 
namoyon bo’lish, o’zaro ta’sirga kirishish qobiliyatini aks ettiradi. Bu inson o’zligini 
va o’zini qurshagan borliqni anglashga ilk urinishlaridayoq duch keladigan har 
qanday ob’ektning, borliq har qanday qismining umumiy xossasidir. 
Moddiy va g’oyaviy borliq.
 
Atrofimizni o’rab turgan dunyo ikki xil reallikdan 
tashkil topgandir. Ob’ektiv reallik va sub’ektiv reallik. Ongimizdan tashqarida va 
unga bog’liq bo’lmagan holda mavjud bo’lgan reallik 
ob’ektiv reallik
 
deyiladi. Bu 
tushunchani materialistlar materiya tushunchasi bilan aynan bir ma’noda ishlatishadi. 
Reallikning inson ongi bilan bog’liq bo’lgan va ongning mahsuli hisoblangan qismi 
sub’ektiv reallik
 
deyiladi. Ob’ektiv reallik moddiy borliq tushunchasiga mos kelsa, 
sub’ektiv reallik esa borliqning g’oyaviy shakliga muvofiq keladi. Materializm 
vakillari borliqning g’oyaviy shakli moddiy shaklining maxsuli, deb hisoblashadi. 
Idealizm vakillari esa moddiylik g’oyaviylikning ijodi yoki g’oyaviylikning namoyon 
bo’lish shaklidir. 
Aktual vapotensial borliq.
 
Aktual borliq borliqning ayni paytda va shu joydagi 
voqelikda namoyon bo’lib turgan va shu voqelik bilan aloqadorlikdagi qismi. Bu 
ob’ektiv reallik tushunchasiga mos keladi, chunki ob’ektiv reallik borliqning shu 
joyda berilgan va shu onda amal qilayotgan qismidir. Dunyoning hamma tomoni 
birdan berilgan emas. Biz borliqning hozirgi zamonga tegishli qismi bilangina 
aloqadamiz. Bu qismi o’tmishga aylanib, uning o’rnini kelajakdagi qismi egallaydi. 

---

101 
Hozirgi zamonda kelgusi voqelikning kurtaklari mujassamlashgan bo’ladi. Aktual 
borliqning hali voqelikka aylanmagan va kelgusida voqelikka aylanadigan murtak 
holidagi qismi potensial borliq deyiladi. Potensial borliq hali voqelikka aylanishga 
ulgurmagan, salohiyotdagi aktual borliqdir. 
Real va virtual borliq.
 
Borliqning biz uchun mavjud qismi real borliq deyiladi. 
Real borliqni naqd borliq ham deyish mumkin. Ammo borliqning shunday qismi ham 
borki, uning bo’lishi ham, bo’lmasligi ham mumkin. Borliqning bunday qismi 
ehtimoliy mazmunga ega. U hali reallikdan uzoqda. Mana shunday mazmundagi 
borliq virtual (lot. 
virtuales