Genetika va evolyutsion

7. Gomologik va analogik organlar. 
Darvingacha ko`p biologlar umurtqalilarning turli sinflariga mansub hayvonlarda 
ba’zi organlar o`xshash ekanligiga diqqat-e’tiborni qaratdilar. Sent-Iler birinchi 
marta analogik organlar to`g`risida mulohaza yuritdi. Bu termin asosida u hozirgi 
zamon tushunchasi bilan aytganda, gomologik organlarni e’tirof qildi. Keyinchalik 
qayd qilingan tushunchaga yanada aniqlik kiritildi. Funksiya jihatdan o`xshash 
organlar 
analogik, 
kelib chiqish jihatdan o`xshashlari 
gomologik organlar 
deb atala 
boshlandi. 
Odatda, 
gomologik organlar 
hayvonlar tanasida bir xil joylashgan, o`xshash 
murtakdan rivojlangan va tuzilishi ham o`xshash bo`ladi. Gomologik organlarga 
quruqlikda yashovchi umurtqali hayvonlarning oldingi oyoqlarini misol qilib 
ko`rsatish mumkin. Chunonchi, baqa, kaltakesak, ko`rsichqon, ayiqning oldingi 
oyoqlari, kitniig lasti, qushlarning qanoti, ko`rshapalaklarning uchish pardasi har xil 
vazifa bajarishidan qat’i nazar, bir xil tuzilgan bo`ladi. Ularning hammasi yelka, 
bilak, tirsak, kaftust, kaft va barmoq suyaklaridan tashkil topgan. Umurtqalilarning 

---

201 
har xil guruhlarida skeletning katta-kichikligi, shakli har xil bo`lsa ham tuzilishi 
o`xshashligi uchun ular gomologik organlar hisoblanadi. O`simliklarda novda 
metamorfozidan hosil bo`lgan tugunak, piyozbosh, ildizpoyani gomologik organlarga 
misol qilib ko`rsatish mumkin. 
Gomologik organlarni o`rganish u yoki bu organning kelib chiqishini isbotlashda 
muhim o`rin tutadi. Masalan, ilonlarning zahar bezlari so`lak bezlarining 
o`zgarishidan kelib chiqqanligi, kapalaklarning so`ruvchi xartumchasi boshqa 
hasharotlarning pastki jag` juftlariga gomolog ekanligi isbotlangan. 
Anologik 
organlar 
deganda, kelib chiqishi,
tuzilishi har xil, lekin vazifasi o`xshash bo`lgan 
organlar tushuniladi. Chunonchi, baliqlarning jabrasi ichakning halqum qismini teshib 
o`tgan jabra yorig`idagi jabra yoylariga joylashgan jabra yaproqlaridan tashkil 
topgan. Dengizda yashaydigan har xil halqali chuvalchanglarda harakatlanish 
organlari — parapodiyalar atrofidagi ayrim segmentlarning tashqi o`simtalari jabra 
vazifasini bajaradi. 
40-rasm.
 O`simliklar bilan hayvonlarning analogik organlari: 
A — zirkning tikani bargning: B-oq akatsiya tikoni yon bargning; V —do`lana 
tikoni novdasining; G — maymunjon tikoni po`stloqning o`zgarishidan hosil bo`lgan; 
D — umurtqali hayvon va boshoyoqli mollyuskaning ko`zi boshqa-boshqa 
boshlang`ich asosdan rivojlangan. 
Itbaliqning tashqi jabrasi, baliqlarning jabrasi, shuningdek, qushlar va 
kapalaklarning qanoti kelib chiqishi va tuzilishiga ko`ra har xil bo`lib, lekin bir 
xil vazifani bajaradi (40-rasm). 
Analogik organlar o`simliklar dunyosida ham ko`plab uchraydi. Chunonchi, 
tokning jingalaklari novdaning, oddiy no`xatniki bargning o`zgarishidan hosil 
bo`lgan. Ayrim hollarda gomologiya bilan analogiya, ya’ni organlarning tuzilishi 
bilan funksiyasi o`zaro o`xshash bo`ladi. Masalan, qushlarning qanoti bilan 

---

202 
ko`rshapalaklarning uchish pardasi taqqoslansa, ular tuzilishi, funksiyasiga ko`ra 
o`xshashligini ko`ramiz. Shuningdek, umurtqali hayvonlarning ko`p organlari 
(bosh miyaning har xil qismlari, orqa miya, sezuv organlari, yurak, jigar va 
boshqalar) ham tuzilishi va funksiyasiga ko`ra o`xshash bo`ladi. Organlarning 
analogik va gomologik o`xshashligini aniqlash evolyutsion rivojlanish yo`lini, turli 
formalar orasidagi qarindoshlikni va nihoyat tabiiy tanlanish ta’siri yo`nalishini 
ifodalashi mumkin.