Genetika va evolyutsion

 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 

---

204 
XV 
bob
. ONTOGENEZ VA FILOGENEZNING BIRLIGI. 
Tayanch tushunchalar va bilimlar:
Seversovning filoemriogenez nazariyasi: 
anaboliya deviatsiya, arxallaksis neoteniya, ontogenez evolyutsiyasi, ontogenez 
bosqichlari, ontogenez embrionizatsiyasi. 
Ontogenez 
(grekcha 
ontos 
— shaxsiy, g
enezis 
— rivojlanish demakdir) atamasi fan 
tarixida turlicha tushunilgan. E. Gekkel ontogenez deganda, organizmlarning embrion 
va lichinkalik davrini, A.N. Seversov zigotadan to hayvon organizmining jinsiy 
yetilishigacha bo`lgan davrni tushungan. Haqiqatda esa ontogenez ko`p hujayrali 
organizmlarning zigotadan to tabiiy o`limigacha bo`lgan rivojlanish davrini 
ifodalaydi. Jinsiy yo`l bilan ko`payadigan o`simliklar va hayvonlarda ontogenez 
embrional hamda postembrional davrlarga bo`linadi.
Filogenez (yunoncha phulon – avlod, genezis – rivojlanish demakdir) ma’lum 
sistematik guruhlarning tarixiy rivojlanishi o`z ichiga oladi. Organizmalarning 
shaxsiy va tarixiy rivojlanish evolyutsion ta’limotning eng muhim muammolaridan 
biri 
hisoblanadi. 
U 
evolyutsiya 
jarayoni 
mexanizmini 
aniqlashda, 
tirik 
mavjudotlarning shaxsiy va tarixiy rivojlanishini idora etishga yordam beradi. 
1.
 
Organizmalarning induvidual va tarixiy rivojlanishining parallelizm haqida 
XVII asrda V.Garvey “barcha tiriklik tuxumdan boshlanadi” degan iborani 
ishlatib, barcha organizmlar rivojlanishidagi umumiylikni qayd qilgan edi. 
Hayvonlarning individual (shaxsiy) rivojlanishini o`rganishni K.Volf va ayniqsa, 
K.Ber boshlab berdi. Ber qiyosiy metoddan foydalanib, bir tipning har xil sinflariga 
kiruvchi hayvonlarning embrion rivojlanishida avval umumiy, so`ngra xususiy va 
nihoyat maxsus organ, belgilar rivojlanishini, ya’ni embrion divergensiyasi ro`y 
berishini asoslab berdi. Evolyutsion ta’limot asoschisi bo`lgan Darvin embrion 
rivojlanishidagi o`xshashlik hamda embrion divergensiyasi hayvonlarning o`zaro 
yaqinligi va muhit sharoitning ta’siri bilan ularda filogenetik divergensiya ro`y 
berganligini ta’kidladi. 
Darvin «Turlarning kelib chiqishi» va boshqa asarlarida ontogenez bilan 
filogenez o`rtasida uzviy bog`liqlik borligini e’tirof etdi. Uning mulohazasiga ko`ra, 
ontogenez turli tuzilish va xossalarning shakllanishiga olib keladigan murakkab va 
qarama-qarshi jarayondir. Ontogenezda qadimgi ajdodlar rivojlanish bosqichlarining 
takrorlanishi tufayli har xil organizmlarning embrion rivojlanishi umumiylikka ega 
bo`ladi. Embrion o`z rivojlanishining turli bosqichlarida tabiiy tanlanish ta’siriga 
beriladi. Natijada muayyan bosqichlarda yangi moslanish xossalari vujudga 
kelib, ular organizmning rivojlanishi tarixiy rivojlanish doirasidan chetga 
chiqishiga sabab bo`ladi. Shunga ko`ra, ontogenez individual rivojlanish, filogenez 
esa ajdod rivojlanishining oddiy takrorlanishi emas. Ontogenezdagi o`zgarishlar 
ayrim organlar, belgilarning rivojlanishini tezlashtirishi yoki sekinlashtirishi, 
rivojlanish bosqichlaridan ba’zilarining tushib qolishiga, murtak va lichinkada 
moslanish ahamiyatiga ega yangi xossalar vujudga kelishiga, organizmning tuzilishi 
ajdodlarinikiga nisbatan murakkablashuviga yoki soddalashuviga olib keladi. 
Gekkel har qanday organizmning embrional rivojlanishida avlod-ajdodi
belgi-xossalarining takrorlanishini 
rekapitulyatsiya 
deb, ajdod belgilarining o`zini 
esa