Genetika va evolyutsion

Neoteniya.
Evolyutsiya jarayonida faqat organlarning emas, balki bir butun 
organizmning embrional rivojlanishida ham ajdodlar rivojlanishidan farq qiladigan 
o`zgarishlar sodir bo`ladi. Ko`p hollarda rivojlanishning boshlang`ich yoki o`rta 
bosqichlari keyingi bosqichlarini siqib chiqaradi. Natijada bunday o`zgarishlar 
ontogenezning ilgariroq tugallanishiga sabab bo`ladi. Ontogenetik rivojlanishda 
qisqaradigan yoki tushib qoladigan bosqichlar funksiyalarini undan oldingi bosqichlar 
bajaradi. «Uzilib qoladigan» mana shunday ontogenez 
neoteniya 
nomi bilan 
yuritiladi. Neoteniya ko`pincha organizmlarning lichinka holida rivojlanishiga sabab 
bo`ladi. 
Masalan, 
yassi 
chuvalchanglar, 
qisqichbaqasimonlar, 
hashoratlar, 
amfibiyalardan – tritonlar, salamandralarda jinsiy voyaga yetish lichinka bosqichida, 
ya’ni metamorfozgacha amalga oshadi. Bunday o`zgarishlar uzoq davom etgan tarixiy 
rivojlanishda muhitning o`zgarishi va yuqoridagi hayvonlar raqib formalarining paydo 
bo`lishi tufayli yuz bergan. Neoteniya o`simliklarda ham uchraydi. Masalan, uni 
lemnalar oilasiga mansub o`simliklarda yaqqol -
Lemnaceae
voyaga etgan formalardan 
emas,balki uning murtagidan kelib chiqqan, ya’ni evolyutsiyasi neoteniya yo`li bilan 
borgan. Suvda o`suvchi bu o`simlikning tuzilishi shu qadar soddalashib ketganki, 

---

211 
oqibatda ular gulli o`simliklarga nisbatan ko`proq suvo`tlarga o`xshash bo`lib qolgan. 
Pistia 
suvda suzib yurib hayot kechiradigan mayda o`simlik bo`lib, tropiklarda keng 
tarqalgan. Yetilganda u lemnaga mutlaq o`xshamaydi. Chunki unda kichik poya, barg, 
ildiz kabi vegetativ organlar bo`ladi, xolos. Urug`ining tuzilishi, unishida, murtaklik 
holatida, lemnalar bilan 
Ristia 
o`rtasida ko`p o`xshashlik namoyon bo`ladi. Qiyosiy 
morfologiya tadqiqotlari lemna vegetativ tanasining cho`ntakchalar deb ataluvchi 
qismidan yuqorida joylashgan distel qismida aslida barg ekanligini, cho`ntakchalarda 
rivojlanadigan kurtaklar 
Pistunim 
ning yosh novdalariga mos kelishini ko`rsatdi. Shu 
bilan birga ular orasida farq ham bor. Agar 
Pistia ning 
poyasi bir qancha novdalar va 
ko`pgina to`pbarg chiqarsa, lemnaning vegetativ tanasi ikkita yon kurtak va 
reduksiyalashgan bitta barg chiqaradi. Shu singari dalillar lemnalar 
Ristiordeae 
larga 
o`xshash tipik vegetativ organlar bor o`simliklardan kelib chiqqanligidan dalolat 
beradi. Bu ma’lumotlar yana lemnalar voyaga etgan 
Ristia 
formalardan emas, balki 
ularning murtagidan paydo bo`lganligini, ya’ni ularda neoteniya yo`li bilan evolyutsiya 
jarayoni ro`y berganligini ko`rsatadi.