tolalari o‘ zaro kesishgan diagonal muskullar joylashgan. Epiteliy va muskul qavatlari
birgalikda
teri-muskul xaltasini
hosil qiladi(45-rasm).
Hazm qilish sistemasi
halkumdan va uchi berk o‘ rta ichakdan iborat. Hazm bo‘ lmagan
oziq qoldiqlari og‘iz orqali chiqarib yuboriladi. Ko‘pchilik turlari yirtqich bo‘lib, har xil
mayda
hayvonlar bilan oziqlanadi. Og‘iz teshigi qorin tomonining o‘rtasida,
tanasining oldingi yoki
keyingi uchiga yaqin joyda joylashgan (46-rasm). Mayda vakillarining o‘rta ichagi uchi berk
oddiy xaltaga yoki nayga o‘xshaydi. Yirik vakillarining ichagi shoxlangan. Ko‘p shoxlilarning
halqumi oshqozonga ochiladi, oshqozondan esa har tomonga ichak shoxlari taraladi. Uch
shoxlilarda esa halkumdan birdaniga ichakning uchta shoxi boshlanadi, ulardan biri oldinga,
ikkitasi orqaga taraladi. Bu shoxlar o‘z navbatida
yana bir necha marta shoxlanib,
parenximadaga barcha to‘qima hamda organlarga yetib boradi. Ichak oziq moddalarni barcha
to‘qimalarga etkazib beradi. Oziq bo‘shliqichlilar singari hujayra ichida fagotsitoz orqali hazm
bo‘ ladi.
Nafas olish va qon aylanish organlari bo‘lmaydi. Kiprikli chuvalchanglar tanasiga suvda
erigan kislorod butun tana yuzasi orqali diffuziya yo‘li bilan o‘tadi.
Ayirish sistemasi.
Maxsus ayirish sistemasi kiprikli chuvalchanglarda birinchi marta
paydo bo‘ladi. Bu sistema tana boylab o‘tadigan ikki yoki bir nechta umumiy naylardan va
ularning parenximaga ko‘p marta shoxlanishi natijasida hosil bo‘lgan‘
juda ingichka
naychalardan iborat. Naychalar uchida yulduzsimon kiprikli hujayralar joylashgan.
Kipriklarning ishlashi yonib turgan sham shulasini shamolda hilpirashiga o‘xshaydi. Shu
sababdan ular ―hilpirovchi hujayralar‖ deyiladi. Kipriklar suvda erigan ayirish mahsulotlarini
naylarga haydaydi. Bunday ayirish sistemasi
protonefridiylar
, ya′ni oddiy buyraklar deyiladi.
Tuban ichaksiz kiprikli chuvalchanglarda maxsus ayirish organi bo‘lmaydi, ayirish
mahsulotlarini
amyobotsitlar
tanadan olib chiqib ketadi.
Nerv sistemasi.
Yassi chuvalchanglarda nerv hujayralari tana oldingi qismida to‘ planib,
qo‘sh tugunlar -
miya gangliysini
hosil qiladi (46, 47-rasmlar). Gangliydan orqa tomonga nerv
stvollari ketadi. Stvollar nerv tolalaridan va ular bo‘ ylab joylashgan nerv hujayralaridan iborat.
Ayrim ichaksiz kiprikli chuvalchanglar nerv sistemasi bo‘shliq ichlilarga o‘ xshab diffuz
(tarqoq) joylashgan nerv hujayralaridan iborat. Boylama nerv stvollari ko‘ndalang komissuralar
bilan qo‘shilib, narvonga o‘xshash shaklga ega bo‘ladi. Nerv
sistemasining barcha yassi
chuvalchanglarga xos bo‘ lgan bu tipi
ortogon
deyiladi.
Sezgi organlari.
Kiprikli chuvalchanglarning sezgi a‘zolari kuchsiz rivojlangan. Tuyg‘u
vazifasini teri, ayrim vakillarida esa tana oldingi qismida joylashgan bir juft o‘simtalari
bajaradi. Mexanik va kimyoviy ta‘sirni tana boylab tarqalgan harakatsiz kiprikchalar sezadi. Bu
kiprikchalar xuddi bo‘ shliqichlilar knidotse-liga o‘ xshash tuzilgan, lekin nerv hujayralari bilan
bog‘langanligi bilan ulardan farq qiladi. Nerv hujayralarining o‘simtasi miya gangliysi bilan
bog‘langan. Bunday sezgi a‘zolarini sensillalar deyiladi (48-rasm).
Ko‘ zlari bitta yoki bir necha hujayradan hosil bo‘lgan pigmentli qadahchadan iborat.
Hujayralardan chiqadigan nerv tolalari ko‘rish nervlariga birlashib, miya gangliysiga boradi.
Pigmentli qadahning botiq tomoni tashqariga o‘girilgan. Yorug‘lik retseptor hujayra tanasidan
o‘ tib, uning yorug‘likka sezgir qismiga tushadi. Bunday ko‘zlar teskari ag‘darilgan, ya‘ni
invertirlangan
deyiladi.
Jinsiy sistemasi
germafrodit, odatda murakkab tuzilgan. Ko‘pchilik chuvalchanglarda
jinsiy bezlar yaxshi rivojlangan va xilma-xil tuzilgan. Quyida ko‘p shoxli va uch shoxli
chuvalchanglar jinsiy sistemasining tuzilishi keltirilgan. Erkaklik jinsiy sistemasi parenximada
yoyilib joylashgan juda ko‘p mayda pufakchalar, urug‘ naychalari va tana ikki yonida
joylashgan urug‘ yo‘lidan iborat. Ikkita urug‘ yo‘ li qo‘shilib, urug‘ to‘kuvchi
nayni hosil
qiladi. Bu nay kuyikish organi orqali kloakaga ochiladi. Kloakaga urg‘ochilikorganlari nayi
ham ochiladi.
Urg‘ochilik jinsiy sistemasi har xil sondagi tuxumdonlar, ulardan boshlanadigan ikkita
tuxum yo‘li, jinsiy qin va juda ko‘p sariqdonlardan iborat. Sariqdonlar rivojlanayotgan embrion
uchun oziq modda bo‘lib, ularning nayi tuxum yo‘ liga ochiladi. Sariqdon hujayralari
urug‘lanish xususiyatini yo‘qotgan tuxum hosil qiluvchi ootsitlar hisoblanadi. Urg‘ochilik
jinsiy bezlari va ko‘pincha urug‘ qabul qilgich yo‘li ham kloakaga ochiladi. Tuxum hujayra
tuxum yo‘lida urug‘lanib, sariq modda va qobiq bilan o‘raladi. Tuxumning bunday tuzilishi
boshqa yassi chuvalchanglarga ham xos bo‘ladi.
Ko’payishi va rivojlanishi.
Ko‘pchilik kiprikli chuvalchanglar faqat jinsiy yo‘
l bilan
ko‘ payadi. Har xil sistematik guruhlarning embrional rivojlanishi turlicha bo‘ladi. Odatda
tuxum hujayrasi to‘liq, lekin notekis bo‘linadi.
Ko‘ p shoxlangan ichakli dengiz kiprikli chuvalchanglari metamorfoz orqali rivojlanadi.
Tuxumdan chiqqan Myullerov lichinkasi (49-rasm) voyaga yetgan davridan keskin farq kidali.
Lichinkaning tanasi tuxumsimon, ichagi xaltaga o‘xshash bo‘ladi. Dastlab lichinka radial
simmetriyaga xos belgilarga ega bo‘ladi. Lichinka tanasining o‘rta qismida, ya‘ni og‘iz
teshigidan oldinroqda 8 ta eshkaksimon uzun o‘simtalar osilib turadi. O‘simtalar qirrasida uzun
kipriklar joylashgan. Lichinka kipriklar yordamida planktonda suzib yuradi; mayda
chuvalchangga aylangandan so‘ng suv tubiga cho‘kadi. Birqancha turlari o‘zgarishsiz
rivojlanadi.
Makrostomidlar
turkumi vakillari ko‘ndalang bo‘linish orqali ko‘payadi. Kiprikli
chuvalchanglar 12 turkumga bo‘linadi.
Do'stlaringiz bilan baham: 
