232
holatni foiz stavkalarining muddatli strukturasi nazariyasi quyidagi 3 ta muhim
empirik omillar asosida tushuntirib beradi:
grafikdan ko‗rinib turibdiki, turli muddatdagi obligatsiyalar bo‗yicha foiz
stavkalari bir vaqtda o‗zgarishi;
qisqa muddatli foiz stavkalari past bo‗lganda, daromadlilik egri chizig‗i
yuqoriga og‗ishga yoki aksincha, qisqa muddatli foiz stavkalari yuqori bo‗lganda,
daromadlilik egri chizig‗i pastga og‗ish ehtimolligi yuqoriligi;
daromadlilik egri chizig‗i deyarli doimo yuqoriga og‗ishga ega bo‗lishi.
Foiz stavkalarining
muddatli strukturasi, ya‘ni turli muddatli obligatsiyalar
bo‗yicha foiz stavkalari o‗rtasidagi nisbatni ifodalovchi daromadlilik egri chizig‗i
tushuntirish uchun 3 ta nazariya mavjud: 1) kutish nazariyasi (1 va 2 omillarni
tushuntirib beradi); 2) bozorni segmentlash nazariyasi (3-omilni tushuntirib beradi);
3) likvidlik mukofoti nazariyasi (barcha 3 ta omilni tushuntirib beradi).
Kutish nazariyasiga ko‗ra uzoq muddatli obligatsiyalar bo‗yicha foiz stavkasi,
uzoq muddatli obligatsiyalar qoplanish muddati davomida bozorda kutilayotgan
qisqa muddatli foiz stavkalari o‗rtachasiga teng bo‗ladi. Masalan, agarda yaqin 5
yil davomida qisqa muddatli obligatsiyalar bo‗yicha foiz stavkalari o‗rtacha 10
foizni tashkil etishi kutilayotgan bo‗lsa, mazkur nazariyaga asosan so‗ndirish
muddati 5 yildan keyin bo‗lgan obligatsiyalar bo‗yicha foiz stavkalari ham 10 foiz
darajasida o‗rnatiladi.
Shunday qilib, kutish nazariyaga ko‗ra muddati turlicha bo‗lgan obligatsiyalar
bo‗yicha foiz stavkalari farq qiladi,chunki kelgusidagi qisqa muddatli foiz
stavkalarining turlicha bo‗lishi kutilmoqda. Bu nazariyani
asosida obligatsiyalarni
sotib oluvchilar ularning so‗ndirish muddatidan qat‘iy nazar, yuqori daromadli
obligatsiyalarga mablag‗ kiritishi to‗g‗risidagi taxmin yotadi. Bir xildagi
daromadlilikka ega bo‗lgan, qoplanishi turli muddatdagi obligatsiyalar absolyut
substitutlar deyiladi. Turli turli muddatdagi obligatsiyalar absolyut substitutlari
haqidagi taxminlarni kutish nazariya orqali tasdiqlanishini investitsiyalashning ikki
strategiyasida ko‗rib chiqamiz:
1.
Yillik obligatsiyalar sotib olish va bir yil o‗tgach boshqa bir yillik
obligatsiyalarni sotib olish.
2.
Ikki yillik obligatsiyalarni sotib olish va ularni
qoplanish muddatigacha
ushlab turish.
Absolyut substitutlari taxminida ushbu strategiyalar bo‗yicha kutilayotgan
daromadlar bir xil bo‗lishi bilan xarakterlanadi, ya‘ni bunda investorlar bir yillik va
ikki yillik obligatsiyalarni sotib olishadi. Shu bilan birga, ikki yillik obligatsiyalar
bo‗yicha foiz stavkalari ikkita bir yillik obligatsiyalar foiz stavkalarining
o‗rtachasiga teng bo‗lishi kerak. Masalan, yillik obligatsiyalar bo‗yicha joriy foiz
stavkasi 9 % ni tashkil etib, keyingi yilda yillik obligatsiyalar bo‗yicha foiz stavkasi
11 % bo‗lishi kutilmoqda. Agarda
birinchi strategiya amal qilib, yillik
obligatsiyalarni navbati bilan sotib olinganda, yillik obligatsiyalar bo‗yicha
kutilayotgan o‗rtacha daromadlilik (9%+11%)/2=10 % ni tashkil etadi. Bundan
ko‗rinib turibdiki, agarda kutilayotgan o‗rtacha daromadlilik 10 % bo‗lsa, investor
uchun yillik yoki ikki yillik obligatsiyalarni sotib olinishi xech qanday ahamiyat
kasb etmaydi. Shuning uchun, ikki yillik obligatsiyalar bo‗yicha
foiz stavkalari
yillik obligatsiyalar foiz stavkalarining o‗rtachasiga teng bo‗lishi shart 2i
2t
= i
t
+ i
e
t+
1
.
Ikki davrli obligatsiya bo‗yicha i
2t
quyidagi ko‗rinishga ega bo‗ladi.
Uzoq muddatli obligatsiyalar uchun xuddi shunday protsedurani davom ettirib,
n davrdagi foiz stavkasi quyidagi tenglama orqali aniqlanadi
207
:
bu yerda,
– n davrdagi foiz stavkasi; n-obligatsiya qoplanish muddati.
Tenglama, n davrdagi kutilayotgan foiz stavkasi bir davrli obligatsiyalar foiz
stavkalarning arifmetik o‗rtachasiga tengligini tasdiqlaydi. Bu kutish nazariyasini
rasmiy ifodasi hisoblanadi.
Bozorni segmentlash nazariyasi turli muddatli obligatsiyalar bozorini butunlay
alohida va segmentlashgan deb hisoblaydi. Bunday holatda, turli muddatli
obligatsiyalar bo‗yicha foiz stavkalari, ayni ushbu muddatli obligatsiyalar bo‗yicha
talab va taklifni aniqlaydi. Bu nazariyadagi
muhim taxmini shundan iboratki,
so‗ndirish muddati turlicha bo‗lgan obligatsiyalar substitutlar emas, shunday qilib,
bir muddatli obligatsiyalarga bo‗lgan talab, boshqa muddatli obligatsiyalar bo‗yicha
kutilayotgan daromadga bog‗liq emas. Bozorni segmentlash nazariyasida
daromadlilik egri chizig‗ini farqlanishi, qoplanishi har xil muddatli obligatsiyalarga
talab va taklifni turlicha bo‗lishidagi bog‗liqlik hisobga olib xarakterlaydi.
Likvidlik mukofoti nazariyasiga ko‗ra uzoq muddatli obligatsiyalar bo‗yicha
foiz stavkalari, ushbu obligatsiyalarning amal qilish davri davomida kutilayotgan
qisqa muddatli foiz stavkalarining o‗rtacha qiymati plyus ushbu obligatsiyalar
uchun talab va taklif bilan aniqlanadigan likvidlik mukofoti (muddat uchun
mukofot deb ham ataladi) yig‗indisiga teng bo‗ladi.
Likvidlik mukofoti
nazariyasining muhim ahamiyati shundaki, turli muddatdagi obligatsiyalar
substitutlar hisoblanadi, bu shuni anglatadiki, bir obligatsiya bo‗yicha kutilayotgan
daromadlilik, qoplanish muddati boshqa bo‗lgan obligatsiyaning kutilayotgan
daromadligiga ta‘sir etadi. Boshqa so‗z bilan aytganda, turli muddatli
obligatsiyalarni
substitut hisoblash mumkin, biroq ushbu obligatsiyalar absolyut
substitut emas. Investorlar ko‗proq foiz stavkalari riski kamroq bo‗lgan qisqa
muddatli obligatsiyalarni afzal ko‗radilar. Shu sababdan, uzoq muddatli
obligatsiyaga investitsiya qilishini rag‗batlantirish maqsadida investorlar ijobiy
farq sifatida likvidlik uchun mukofot olishlari lozim.
Bu qisqa va uzoq muddatli
foiz stavkalari o‗rtasidagi o‗zaro bog‗liqlikni ifodalovchi tenglamaga likvidlik
uchun ijobiy mukofot qo‗shilishi bilan kutish nazariyasi taxminini o‗zgartirishi
mumkin.
Likvidlik mukofoti nazariyasi tenglamasi quyidagicha ko‗rinishga ega
208
:
207
Financial Markets and Institution\Eighth Edition. Frederic S. Mishkin & Stanley G. Eakins.99p.
234
bu yerda,
-t vaqtga n davrli obligatsiya uchun likvidlik mukofoti. Likvidlik
mukofoti har doim ijobiy va obligatsiya qoplanish muddati n, qarab birgalikda
oshib boradi.
Do'stlaringiz bilan baham: 
