O'zbekiston respublikasi oliy va o'rta maxsus ta'lim vazirligi

Tavsiya qilinadigan adabiyotlar ro'yxati: 

 

1. 

B.To'xliyev,  M.Shamsiyeva,  T.Ziyodova.  O'zbek  tili  o'qitish  metodikasi.  Toshkent, 

2006 yil 

 

17 

2. 

K.Usmonova. Uy  vazifasi-dolzarb muammo.  «Til va adabiyot ta'limi» jurnali, 2007 

yil, 2-son, 77-80-betlar. 

3. 

Z.Shopo'latov. Kasr sonlar. Ularning yasalishi. «Til va adabiyot ta'limi» jurnali, 2007 

yil, 4-son, 7-10-betlar. 

4. 

Yozma  ishlar  uchun  matnlar.  «Til  va  adabiyot  ta'limi»  jurnali,  2007  yil,  3-son,  76-

78-betlar. 

5. 

I.Holmurodov.  Ona  tili  fani  bo'yicha  o'quvchilarda  mustaqil  ishlash  ko'nikmalarini 

shakllantirish. «Til va adabiyot ta'limi» jurnali, 2006 yil, 2-son, 6-9-betlar. 

6. 

M. Sobirova. Muammoli ta'lim texnologiyasi. NamDU ilmiy axboroti. 2005 y, 1-son, 

48-51-betlar  

7. 

M.  Sobirova.  Til  ta'limida  kompyuter.  O'zbek  filologiyasining  dolzarb  masalalari. 

Respublika ilmiy-nazariy anjumani materiallari. Namangan. 2006 yil. 341-343-b. 

8. 

M. Sobirova. Ona tili darslarida kompyuterdan foyda-lanishning ayrim usullari. «Til 

va adabiyot ta'limi» jurnali, Toshkent. 2006 yil, 4-son, 7-9-betlar 

9. 

M.  Sobirova.  O'qitishga  yangicha  yondoshish  hozirgi  kun  talabi.  Olima  ayollarning 

fan-texnika taraqqiyotida tutgan o'rni. Respublika ilmiy-amaliy anjumani ma'ruzalari 

to'plami. Toshkent, 2006 yil, 55-56-betlar. 

10. 

M. Sobirova. Til ta'limida axborot kommunikasion texnologiyadan foydalanish. XXI 

asrda  o'zbek  tili  ta'limi  masalalari.  «O'zbek  tili»  doimiy  anjumani  9-yig'ini 

materiallari. Toshkent, O'zb. Milliy kutubxonasi nashriyoti, 2007 yil, 125-126-betlar. 

 

Mavzuga doir tayanch iboralar: 

 



  talablar 



  ijtimoiy pedagogik qiyofa 



  kasbiy tavsifnoma 



  ma'naviy fazilat 



  pedagogik bilim 



  psixologik bilim  

 

 

ONA TILIDAN O'QUV ISHLARINI TASHKIL ETISH VA O'TKAZISH SHAKLLARI   

 

REJA: 

1. 

Dars. 

2. 

Fakultativ mashg'ulotlar. 

3. 

Sinfdan tashqari ishlar. 

4. 

O'quvchilar bilan yakkama-yakka ishlash. 

Davlat tilidan, ya'ni ona tilidan o'quvchilarga bilim, malaka, asosan, dars jarayonida beriladi. 

Bundan tashqari, o'quvchi o'zi musaqil o'qib-o'rganishi ham mumkin. Lekin ona tili o'qitishning eng 

samarali va unumli shakli dars bo'lib, bir vaqtning o'zida o'qituvchi bir necha o'quvchi bilan ishlaydi 

va  ma'lum  bir  mavzu  bo'yicha  ma'lumot  beradi.  Odatda,  katta  mahorat  bilan  yozilgan  asar 

o'quvchini  zavqlantiradi.  Ta'sirli  o'tilgan  dars  ham  o'quvchiga  ijobiy  ta'sir  qiladi.  Shu  ma'noda 

ta'sirli o'tilgan darsni yaxshi badiiy asarga ham o'xshatiladi. 

Dars  o'qituvchi  va  o'quvchilar  faoliyatining  ko'zgusidir.  Ona  tili  darslarida  yuqori  natijaga 

erishish  uchun  ham  mo'ljallangan  materialni  ilmiy  jihatdan  yuksak  saviyada  o'tish,  ham 

o'quvchilarni  uyushtira  bilish,  ham  ularning  faolligini  oshirish  kerak.  Shunga  ko'ra  har  bir  dars 

oldiga shunday talablar qo'yiladi: 

a) o'qituvchining rahbarligi; 

 

18 

b) o'quvchiga ta'lim va tarbiya berish; 

v) o'quv ishlarini o'quvchilarning yoshiga qarab tashkil etish; 

g) to'g'ri o'qish, to'g'ri so'zlash, to'g'ri yozish malakasini oshirish. 

Har bir darsning saviyasi o'qituvchining o'quvchilar bilan ishlay olish mahoratiga bog'liq. 

1. 

Ona tilidan yangi bilimlar berish darsi. 

2. 

O'tilganlarni musahkamlash darsi. 

3. 

Bilim va malakalarni tekshirish darsi. 

4. 

Olingan bilimlarni umumlashtirish-takrorlash darsi. 

Ona tili darslarini shu tarzda 4 ga bo'lish shartli. Chunki har bir dars faqat bilim berish yoki 

faqat takrorlashlarni ko'zda tutmaydi. 

Dars  shakli  deganda  u  yoki  bu  fandan  o'quv  ishini  uyushtirish  va  o'tkazish  shakli 

tushuniladi.  O'quv  ishini  tashkil  etishda  "o'quvchi  -  o'quv  materiali  -  o'qituvchi"  munosabatlari 

muhim o'rin egallaydi. 

O'qituvchi ta'lim jarayonining tashkilotchisi, boshqaruvchisi sanaladi. U o'quvchi faoliyatini 

tashkil  etadi,  uning  bilim  olishi,  bu  bilimlarning  ko'nikma  hamda  malakaga  aylanishiga  rahbarlik 

qiladi. 

O'quv materiali o'qituvchi va o'quvchi faoliyatini o'zaro bog'laydi, o'qituvchining vazifasi bu 

materialni  eng  oson  va  qulay  yo'l  bilan  o'quvchiga  berish,  o'quvchining  vazifasi  esa  uni  oson  va 

qulay yo'l bilan qabul qilish hamda amaliy faoliyatda tadbiq etishdan iboratdir. 

Ona  tilidan  o'quvchilarni  zaruriy  bilim,  ko'nikma  va  malakalar  bilan  qurollantirishning 

shakllari ko'p. 

Dars  -  o'quv  ishlarini  tashkil  etishning  asosiy  shakli.  Bundan  tashqari,  fakultativ 

mashg'ulotlar,  sinfdan  tashqari  mashg'ulotlar,  o'quvchilar  bilan  yakkama-yakka  ishlash,  mustaqil 

ish,  matbuot  va  ommaviy  axborot  vositalari,  sayohatlar  o'quv  ishlarini  tashkil  etishning  muhim 

shakllari sanaladi. 

Ona  tili  darslari-o'quv  ishlarini  tashkil  etishning  asosiy  shakli.  O'quvchi  ona  tilidan 

zaruriy bilim, ko'nikma va malakalarni asosan dars orqali oladi. 

Dars - bir xil sinfdagi o'quvchilar bilan qat'iy jadval asosida o'tkaziladigan mashg'ulot turi. 

"Dars"  va  "mashg'ulot"  tushunchalari  garchand  bir  -  biriga  yaqin  bo'lsa-da,  ammo  ular  bir 

ma'noni  ifodalamaydi.  Mashg'ulot-darsga  qaraganda  keng  tushuncha.  Agar  dars  belgilangan  qatiy 

jadval  asosida  va  qat'iy  vaqt  ichida  o'tkazilsa,  mashg'ulot  dars  bilan  bir  qatorda  o'quvchilar  bilan 

birga yoki yakkama - yakka holda o'tkaziladigan ta'limiy ishlarni ham o'z ichiga oladi. 

Maktab tarixida sinf  - dars o'qitishning ishonchli va qulay usuli bo'lib, u davr sinovlaridan 

o'tgan va o'zini to'la oqlagan. Bu usulning qulayligi shundaki, o'quvchilar jamoa bo'lib o'qiydilar  va 

bir  vaqtning  o'zida  sinfdagi  barcha  o'quvchilarni  zaruriy  bilim,  ko'nikma  va  malakalar  bilan 

qurollantirish imkoniyati tug'iladi. 

Ona tili darsi o'quvchilarni nutq ko'nikmalari bilan qurollantirishning asosiy vositasidir. 

Darsga  ajratilgan  vaqt  45  daqiqani  tashkil  etadi.  Ona  tili  darslari  oldiga  muayyan  talablar 

qo'yiladi.  Bu  talablar  ona  tili  darsining  maqsadiga  bog'liq.  Ma'lumki,  boshqa  o'quv  fanlari  singari 

ona tili mashg'ulotlari ham ta'limiy, tarbiyaviy va rivojlantiruvchi maqsadlarni ko'zlaydi. 

Darsning ta'limiy maqsadi o'rganilayotgan til hodisasi yuzasidan o'quvchilarda puxta bilim, 

ko'nikma  va  malakalar  hosil  qilish,  uni  amaliy  nutqiy  faoliyatda  qo'llash  kabilarni  talab  etsa, 

tarbiyaviy  maqsad  shu  til  hodisasi  orqali  bolalarda  milliy  tilga  muhabbat,  uni  puxta  egallashga 

kuchli  ishtiyoq,  milliy  qadriyatlar,  an'analar,  urf  -  odatlar  ruhida  tarbiyalashni  asosiy  talab 

darajasiga ko'taradi. 

Rivojlantiruvchi  maqsad  o'quvchilarni  mustaqil  xulosalar  chiqarish,  yuzaga  kelgan  o'quv 

qiyinchiliklarini  mustaqil  ravishda  yengish,  o'zida  qatiylik,  o'z  nuqtai  nazarini  himoya  qilishga 

o'rgatishni talab qiladi. 

 

19 

Ona  tili  darslarining  tarkibiy  qismlari.  Ona  tili  darslari  quyidagi  o'zicha  mustaqil 

qismlardan  tashkil  topgan:  takrorlash,  yangi  bilim  berish,  bilimlarni  ko'nikma  va  malakaga 

aylantirish, o'rganilganlarni mustahkamlash va darsni xulosalash, uyga vazifa berish. Bularning har 

biri muayyan vazifani bajaradi va o'ziga xos mazmunga ega. 

Tashkiliy  qism  o'quvchilarni  darsga  tayyorlaydi,  ularda  ishlash,  ijodiy  faoliyat  ko'rsatish 

ipggiyoqini  yuzaga  keltiradi.  Darsning  bu  qismi  uyushqoqlik  bilan  juda  qisqa  muddatda  tashkil 

etilishi  lozim.  Aks  holda,  darsga  ajratilgan  vaqtning  zoye  ketishiga  olib  keladi  va  o'quvchini 

ko'zlangan maqsaddan uzoqlashtiradi. 

Uy  vazifasini  tekshirish  berilgan  topshiriqning  bajarilish  sifati,  egallangan  bilim,  ko'nikma 

va malakalarning puxtalik darajasini aniqlash maqsadida o'tkaziladi. O'qiguvchilar ish amaliyotida 

ba'zan  uy  vazifasini  tekshirish  o'tgan  darsni  va  oldin  o'rganilgan  til  materiallarini  takrorlashga 

aylanib qoladi. Darsning bu bosqichida tashkil etiladigan takrorlash, birinchi navbatda, o'rganilishi 

ko'zda tutilgan o'quv materialiga zamin hozirlashi lozim. 

Agar  uy  vazifasi  o'rganiladigan  til  hodisasi  bilan  bevosita  aloqador  bo'lsa,  u  yangi  o'quv 

materialini o'rganish jarayonida ham tekshirilishi mumkin. 

Darsning  yangi  bilim  berish  shakli  o'rganilayotgan  mavzuga  aloqador  bilimlarni  xotirada 

tiklashni,  ularni  qisman  ma'lum  yoki  tamoman  noma'lum  sharoitlarda  qo'llab,  yangi  bilimlarni 

egallashni talab etadi. 

Darsning  mustahkamlash  shakli  shu  dars  mashg'ulotida  egallangan  bilimlarni  ko'nikma  va 

malakaga  aylantirishni  taqozo  etadi.  Ba'zan  mustahkamlash  oldin  o'rganilganlarni  takrorlash  bilan 

qo'shilishi  ham  mumkin.  Agar  yangi  mavzu  oldin  o'rganilgan  mavzular  bilan  bevosita  aloqador 

bo'lsa, bu ikki dars shakli bir yaxlitlik hosil qiladi. 

Darsning  yangi  bilim  berish  jarayonida  ham,  mustahkamlash  va  takrorlash  jarayonlarida 

ham ijodiy - amaliy ishlariga keng o'rin ajratiladi. 

Ona tili mashg'ulotlarida bajariladigan amaliy ishlarni shartli ravishda uch guruhga ajratish 

mumkin: 

Xotirlash  -  oldin  o'rganilgan  til  hodisalarini  qayta  xotirlashga  asoslangan  amaliy  ishlardir. 

Xotirlashning: 1) tayyorlovchi xotirlash va 2) umumlashtiruvchi xotirlash kabi turlari bor.  

1.  Tayyorlovchi  xotirlash.  Til  yaxlit  bir  tizim  bo'lib,  uning  barcha  sathlari  bir  -  biri  bilan 

uzviy bog'liq. Shuning uchun ham tilning har bir sath birligi serqirra, ko'p vazifali, ko'p ma'noli. Bu 

birlikning  bir  tomoni  ma'lum  bir  bo'limda  o'rganilsa,  uning  ikkinchi  qirrasi,  xususiyati  tamoman 

boshqa  bir  bo'limda  o'rganiladi.  Chunonchi,  bog'lovchilar,  ularning  ma'nolari  va  guruhlari 

morfologiya bobida o'rganilsa, ularning so'zlarni va  gaplarni bir  - biriga bog'lashi  sintaksis bobida 

ko'rib chiqiladi. Demak, sintaksisni o'rganishda, bog'lovchilar haqida egallangan bilim, ko'nikma va 

malakalarni  o'quvchi  xotirasida  tiklash  ehtiyoji  tug'iladi.  «Tayyorlovchi  xotirlash  yangi  bilimlarni 

egallash uchun asos vazifasini o'taydi. 

2.  Umumlashtiruvchi  xotirlash  (takrorlash).  Til  sathlari  o'zaro  bog'liq  bo'lgan  yaxlit  tizim 

bo'lsa  ham,  bu  zanjirning  har  bir  bo'g'ini  nisbatan  mustaqil  tizimchadir  va  uning  har  bir  bo'g'ini 

alohida - alohida mavzular sifatida o'rganiladi.  

Yangi bilim hosil qilish. Amaliy ishning bu turi tahliliy (induktiv) ta'lim usulining ajralmas 

tarkibiy qismi bo'lib, o'quvchilar bu jarayonda avvalgi bilimlariga tayangan holda hodisalarni tahlil 

etadilar, ko'rsatilgan yo'llar asosida bu hodisalarni (mustaqil yoki o'qituvchi yordamida) guruhlarga 

ajratadilar,  saralaydilar  va  xususiylikdan  umumiylikni  topishga  kirishadilar,  Bunday  amaliy  ishlar 

yangi bilim hosil qilishning asosiy usulidir. 

Tadbiq. Tadbiqiy amaliy ishlar o'quvchilarni mashg'ulotda olgan bilimlarini amalda qo'llay 

bilish ko'nikmalarini shakllantiruvchi va rivojlantiruvchi mashqlardir. Bunday mashqlar mohiyatan 

ikki turli bo'ladi: 

 

1) qisman ijodiy mashqlar; 

 

20 

2) ijodiy mashqlar. 

Qisman  ijodiy  mashqlar  o'rganilgan  til  hodisalarini  qisman  yangi  sharoitda  tadbiq  etishni 

talab etadigan amaliy ishlardir. Bunday amaliy ishlarning tarkibida ma'lum darajada izlanish, ijodiy 

faoliyat ko'rsatish ehtiyoji bor. Mashq shartidagi ayrim ko'rsatmalar, o'qituvchi beradigan tavsiyalar 

yoki uning rahbarligida o'quvchilar bilan uyushtiriladigan o'zaro suhbat amaliy ishni qisman ijodiy 

qilib qo'yadi. 

Ijodiy  mashqlar  esa  o'rganilgan  til  hodisalarini  tamomila  yangi  sharoitda  ijodiy  qo'llashni 

talab  etadigan  amaliy  ishlardir.  Mashq  shartidagi  noma'lumni  izlab  topish  o'quvchidan  ijodiy 

izlanishni  talab  etadi.  Yangi  o'rganiladigan  til  hodisalarini  mustaqil  ravishda  guruhlarga  ajratish, 

berilgan  matnning  til  xususiyatlarini tahlil  qilish  orqali ma'lum  bir  yangi  xulosaga  kelish,  o'qilgan 

badiiy asarga  yoki kinofilmga taqriz  yozish, uslub talabidan kelib chiqib matn yaratish kabi ishlar 

amaliy  ishlarning  bu  turiga  kiradi.  Ayniqsa,  matn  yaratish  egallangan  bilim,  ko'nikma  va 

malakalarning so'nggi natijasidir. 

Darsni  xulosalash  jarayoni.  Darsni  xulosalash  ham  ancha  mas'uliyatli  jarayon  bo'lib,  u 

egallangan  bilimlar  amaliy  faoliyatda  sinalgandan  so'ng  o'tkaziladi.  O'quvchilar  darsning  bu 

bosqichida  egallangan  bilim,  ko'nikma  va  malakalarga  tayangan  holda  o'zlari  ta'rif  va  qoidalar 

chiqaradilar. 

Uyga  vazifa  berish  darsni  xulosalash  bilan  birga  qo'shib  olib  boriladi.  O'qituvchi  uyga 

berilayotgan  topshiriq  sharti  o'quvchilarga  tushunarli  bo'lishini  ta'minlashi,  zaruriyat  tug'ilsa,  uni 

bajarish usuli haqida qo'shimcha ma'lumot berishi zarur. 

Uy  vazifasi darsning tarkibiy qismi bo'lganligi uchun ham u qo'ng'iroq chalinmasdan oldin 

berilishi kerak. 

Vaqt taqsimoti ham dars samaradorligini ta'minlashning muhim omili sanaladi. 

 

Tavsiya qilinadigan adabiyotlar ro'yxati: 

 

1.  M.Ahmedova.  O'zbek  tilini  o'qitishda  kompyuterdan  foydalanish.  «Til  va  adabiyot 

ta'limi» jurnali, 2006 yil, 2-son, 73-75-betlar. 

2.  M.Toshturdiyeva.  5-sinf  o'quvchilariga  tasviriy  ifodalash  vositalarini  o'rgatish 

tajribasidan. «Til va adabiyot ta'limi» jurnali, 2006 yil, 3-son, 14-19-betlar. 

3.  O.Do'stmurodova.  Ona  tili  ta'limining  yangi  texnologiyasida  ta'lim  maqsadi.  «Til  va 

adabiyot ta'limi» jurnali, 2006 yil, 1-son, 8-12-betlar. 

4.  Ona  tilidan  takomillashtirilgan  DTS  va  o'quv  dasturi.  «Til  va  adabiyot  ta'limi»  jurnali, 

2006 yil, 5-son, 17-23-betlar. 

5.  M. Sobirova. O'qitishga yangicha yondoshish hozirgi kun talabi. Olima ayollarning fan-

texnika  taraqqiyotida  tutgan  o'rni.  Respublika  ilmiy-amaliy  anjumani  ma'ruzalari 

to'plami. Toshkent, 2006 yil, 55-56-betlar. 

6.  M. Sobirova. Til ta'limiga yangicha yondoshish. XXI asrda o'zbek tili ta'limi masalalari. 

«O'zbek tili» doimiy anjumani 9-yig'ini materiallari. Toshkent, O'zb. Milliy kutubxonasi 

nashriyoti, 2007 yil, 279-bet 

7.  M.  Sobirova.  Fazilatli  ismlar  fozillikka  chorlaydi.  «Ta'lim  va  tafakkur»  jurnali. 

Namangan, 2005 yil, 2-son. 

 

 

Mavzuga doir tayanch iboralar: 



 

dars. 



 

fakultativ mashg'ulotlar. 

 

21 



 

sinfdan tashqari ishlar. 



 

o'quvchilar bilan yakkama-yakka ishlash. 

 

ONA TILI O'QITISH BOSQICHLARI. MAKTAB, AKADEMIK LITSEY VA KASB-

HUNAR KOLLEJLARIDA ONA TILI MASHG'ULOTLARI VA ULARNING TURLARI 

 

REJA: 

1. Ona tili o'qitish bosqichlari. 

2. Maktabda ona tili mashg'ulotlari. 

3. Akademik litseyda ona tili mashg'ulotlari. 

4. Kasb-hunar kollejlarida ona tili mashg'ulotlari. 

O'rta  umumta'lim  maktablarida  o'quv  ishlarining  asosiy  qismini  dars  tashkil  qiladi.  Dars 

qat'iy  jadval  bo'yicha  o'tkaziladigan  45  minutlik  mashg'ulotdir.  Unda  muayyan  o'quvchilar  guruhi 

o'qituvchi rahbarligida ishlaydi. Ona tili darslari quyidagicha tuzilishga ega: 

 1. Tashkiliy qism  

 

  

 

 

- 3-5 

 2. O'tilgan mavzuni so`rash   

 

- 5-8 

 3. O'tilgan mavzuni yakunlash  

 

 

- 3-5 

 4. Yangi mavzu  

 

 

 

  

- 10-15 

 5. Yangi mavzuni mustahkamlash    

- 10 

 6. Vazifa berish 

 

 

  

 

 

- 3-5 

Albatta,  bu  tartib  dars  turiga,  dars  maqsadiga  qarab  o'zgarib  turishi  mumkin.  Metodik 

tomondan  o'zini  oqlagan,  tajribada  sinab  ko'rilgan  noanan'aviy  darslar  ham  ona  tili  o'qitish 

metodikasining  yutug'i  hisoblanadi.  Hayotimizda  tub  burilishlarni  bo'layotgan  bir  paytda  darsning 

shakli,  mazmuni,  g'oyaviyligi,  ta'sirchanligi,  samaradorligi  ham  o'zgarmoqda.  Zamonaviy  darsga 

qo'yilgan asosiy talablar quyidagi jadvalda ifodalangan. 

 

Zamonaviy dars 

 

ta'limiy 

tarbiyaviy 

rivojlantiruvchi 

Suhbat, qiyoslash, kommunikativ, muammoli 

ilmiylik, ko'rsatmalilik 

Izchillik, tushunarlilik, onglilik 

samaradorlik, rag'batlantirish, o'z kuchiga ishontirish 

mustaqil ish, jamoaviy ishni 

tabaqalashtirish 

ish xususiyatini hisobga olish 

o'z-o'zini baholash 

 

O'zbek  tili  mustaqil  O'zbekiston  Respublikasining  davlat  tili  bo'lib,  uning  umumiy  o'rta 

ta'lim  maktablarda  o'qitilishi  davlat  ahamiyatiga  molik  ijtimoiy,  iqtisodiy  va  ma'naviy  ahamiyatga 

ega.  Yoshlarda  ijodiy  tafakkur,  ijodiy  izlanish,  mavjud  imkoniyatlardan  eng  maqbulini  tanlash, 

tilimizning boy imkoniyatlaridan nutq sharoitiga ko'ra to'g'ri, o'rinli va samarali foydalanish malaka 

va  ko'nikmalarini  singdirish,  ularni  milliy  qadriyatlarimiz,  udum  va  an'analarimiz  ruhida 

tarbiyalashda  maktab  ona  tili  kursining  tutgan  o'rni  va  imkoniyatlari  benihoya  kattadir.  Ayniqsa, 

mustaqil Respublikamiz uchun tadbirkor va ijodkor insonni tayyorlash masalasi o'ta muhim vazifa 

bo'lib turgan bir sharoitda bu fanning o'qitilishi muhim ahamiyat kasb etadi. 

Maktabda  "Ona  tili"ni  o'quv  fani  sifatida  o'qitishning  ijtimoiy  ahamiyati  shundaki, 

jamiyatimiz,  xalqimiz,  millatimiz  ravnaqining  kelajagi,  uning  gullab  -  yashnashi  bugun  maktab 

partasida  o'tirgan  yoshlarning  mustaqil  turmushga,  nutqiy  faoliyatga,  yuksak  madaniyat  bilan 

 

22 

so'zlasha  olishga  qay  darajada  tayyorlanganiga  bog'liq.  Chunki  so'z  qudrati  insoniyat  tarixida 

hamma vaqt yuksak qudratga ega bo'lgan. 

Jamiyat rivojlangan sari xalqning madaniyat darajasi ortib boradi. Madaniy hayotning rivoji 

avvalo  jamiyat  a'zolarining  madaniy  so'zlashuvga  bo'lgan  ehtiyojining  ortib  borishi  bilan 

belgilanadi. Yoshlarda yuksak nutq odobini tarbiyalash maktab ona tili kursi zimmasiga tushadi. 

Maktabda  ona  tilini  fan  sifatida  o'qitish  qanday  moddiy  manfaat  berishi  mumkin,  qanday 

qilib ona tili ta'limini moddiy jihatdan manfaatli, foydali qilish mumkin? 

"Ona tili fani moddiy, manfaat keltirmaydi" degan fikrga qo'shilib bo'lmaydi. Chunki ona tili 

ta'limi natijasida o'quvchi DTS talablari darajasida muayyan malaka va ko'nikmalar hosil qiladi va 

bu  ko'nikma  hamda  malakalarning  davr  talablariga  mosligi  bevosita  iqtisodiy  ko'rsatkichlar  - 

moddiy  manfaat  ko'rsatkichlari  bilan  o'lchanadi.  Ona  tili  fanining  moddiy  ko'rsatkichlari 

bolalarning  imlo savodxonligi, so'z boyligi  va undan foydalanish mahorati, mustaqil ijodiy fikrlay 

olishi,  fikr  mahsulini  maqsadga  muvofiq  ravishda  og'zaki  va  yozma  shakllarda  bayon  qila  olishi 

kabilarda namoyon bo'ladi. 

Maktabda  ona  tilini  fan  sifatida  o'qitmay  turib,  ma'naviy  barkamol  shaxsni  tarbiyalab 

bo'lmaydi. Chunki ona tili fani o'quvchilarni milliy til  va uning tarixi, boy madaniy o'tmishi bilan 

tanishtiradi, milliy qadriyatlarimiz, an'analarimiz, urf - odatlarimizni qadrlashga o'rgatadi. 

Ona  tili  avlodlarni  avlodlarga  bog'lovchi  zanjirdir.  Agar  yozuv,  yozma  nutq  bo'lmaganda 

edi,  madaniy  boyliklarimiz,  fan,  texnika  va  xalq  xo'jaligining  boshqa  sohalarida  qo'lga  kiritilgan 

ulkan yutuqlarimizni avlodlardan avlodlarga o'tkaza olmagan bo'lardik. 

Milliy istiqlol maktab ona tili ta'limi oldiga ham yangi ufqlar ochdi. O'zbekiston olamga yuz 

tutdi;  ijtimoiy,  ma'naviy,  iqtisodiy  jabhalarda  ulkan  ijobiy  qadamlar  tashlandi.  Mustaqil 

Respublikamizning  xalq  ta'limi  sohasidagi  islohotlari  bugungi  kunda  naqadar  katta  ijobiy  natijalar 

berganligini hayotning o'zi ko'rsatib turibdi. Bu islohotlar avvalo millatning g'ururi, uning iftixori  - 

tiliga bo'lgan e'tibordan boshlandi. 

1989 yil 21 oktabr kuni "Davlat tili haqida" gi qonun qabul qilindi. "O'zbek tili O'zbekiston 

Respublikasining davlat tilidir", deb rasmiy ravishda e'lon qilindi. 

Tilimizga  davlat  tili  maqomi  berilishi  Respublikamiz  maktablarida  o'zbek  tilining 

o'qitilishiga e'tiborni kuchaytirdi. Tarixiy ahamiyatga molik bu qonun 1987 yilda tuzilgan, bir qator 

maktablarda  muvaffaqiyatli  ravishda  sinovdan  o'tkazilgan  "Ona  tili"  (V  -  IX  sinflar  uchun) 

dasto'rining  takomillashtirilishiga  turtki  bo'ldi  hamda  O'zbekiston  Respublikasi  XTV  tomonidan 

1989  yili  25  sentabrda  386  -  raqamli  buyruq  bilan  ta'sis  etilgan  "O'zbek  tili"  doimiy  anjumani 

(O'TDA) 1 - yig'inida "Induktiv - 2" ramzi bilan muqobil dastur sifatida muhokamaga chiqarildi. 

O'TDA ning 1 - yig'ini 1991 yilning aprelida Samarqandda o'tkazildi. Yig'inda 400 ga yaqin 

o'qituvchi  va  olimlar  ishtirok  etdi.  Birinchi  yig'inning  tarixiy  ahamiyati  benihoya  katta  bo'ldi.  U 

o'sha davrda amalda bo'lgan "stabillashgan" ona tili ta'limi usuli, ta'lim mazmunini tubdan yangilash 

zarurligini,  qotib  qolgan  andazalar  bilan  ishlash  mumkin  emasligini  baralla  aytdi  va  mavjud 

tanazzuldan chiqish yo'llarini belgilab berdi. Yig'in "Induktiv", "Ijod", "Ta'lim", "O'qituvchi" ramzli 

muqobil  dasturlarni  muhokamaga  chiqardi  va  "  Induktiv  -  2"  ramzli  dasturda  qo'yilgan  ona  tili 

ta'limi maqsadi, mazmuni va usulini ma'qul deb topdi. 

O'TDA  ning  2  -  yig'ini  1993  yilning  aprelida  Qarshi  shahrida  bo'lib  o'tdi.  Anjuman  ona 

tilidan ta'lim mazmuni muammolariga bag'ishlandi va RTM tomonidan nashr etilgan "Ona tili"dan 

ta'lim  mazmunini  yangilashning  asosiy  yo'nalishlari"  qo'llanmasi  amaliyotchi  o'qituvchilar  va 

olimlar e'tiboriga havola etildi. 

Respublikamiz mustaqillikka erishgach, ta'limni tubdan isloh qilishga kirishildi. 

"Ta'lim  to'g'risida"  hamda  "Kadrlar  tayyorlash  Milliy  dasturi"  to'g'risidagi  O'zbekiston 

Respublikasi  qonunlari  ona  tilidan  ta'lim  mazmunini  va  usulini  yangilash  sari  tashlangan  katga 

 

23 

qadamlar  bo'ldi.  Bu  muammolar  O'TDA  ning  2  -  yig'ini  muhokamasiga  chiqarildi  va  ona  tilidan 

ta'lim mazmunini belgilab berdi. 

Ona  tili  ta'limida  mustaqillik  yillarida  tashlangan  ulkan  qadam  "O'zbek  maktablarida  ona 

tilini  o'qitish  Konsepsiyasi"  bo'ldi.  Mazkur  hujjat  1993  yil  15  oktabrda  O'zbekiston  Respublikasi 

XTV  tomonidan  tasdiqlangan  bo'lib,  maktabda  ona  tili  o'qitishning  asosiy  maqsadi  o'quvchilarda 

ijodiylik, mustaqil fikrlash, fikr maxsulini nutq sharoitiga mos ravishda og'zaki va yozma shakllarda 

to'g'ri,  ravon  ifodalash  ko'nikmalarini  shakllantirish  va  rivojlantirishdan  iborat  deb  belgilandi. 

Bunday  maqsadning  qo'yilishi  bejiz  emas,  albatta,  Prezidentimiz  I.A.Karimov  O'zbekiston 

Respublikasi  Oliy  Majlisining  IX  sessiyasida  so'zlagan  nutqida:  "Demokratik  jamiyatda  bolalar, 

umuman  har  bir  inson  erkin  fikrlaydigan  etib  tarbiyalanadi.  Agar  bolalar  erkin  fikrlashni 

o'rganmasa, berilgan ta'lim samarasi past bo'lishi muqarrar. Mustaqil fikrlash ham katta boylikdir", - 

deb  qayd  qiladi.  Ona  tili  ta'limi  oldiga  qo'yilgan  maqsad  yurtboshimiz  aytgan  fikr  bilan 

hamohangdir. 

Milliy istiqlol sharofati bilan ona tili ta'limini takomillashtirish davom ettirildi. 

O'zbek  tilining  grammatik  qurilishidagi  "ruslashtirish"  samarasi  bo'lgan  juda  ko'p  ilmiy  - 

grammatik  talqinlar  turkona  talqinlar  bilan  almashtirildi,  o'zbek  tili  grammatikasi  bo'yintirig'idan 

ozod qilindi. Ana shu yo'nalishda "Ona tili" o'quv fanidan darsliklar yaratish ishiga kirishildi. 

Modomiki,  ona  tili  ta'limidan  ko'zlangan  asosiy  maqsad  o'quvchilarni  nutqiy  faoliyatga 

tayyorlash ekan, so'z boyligini oshirish birinchi galdagi vazifa sanaladi. Jizzax shahrida bo'lib o'tgan 

O'TDA ning 3 - yig'ini (1995 yil) xuldi mana shu masalaga bag'ishlandi.  

Maktabda  ona  tili  o'qitishning  bosh  maqsadi  tilning  jamiyatda  tutgan  o'rni,  bajaradigan 

vazifasi  bilan  belgilanadi.  Ma'lumki,  til  jamiyat  a'zolari  o'rtasida  aloqa  -  aralashuv  vositasi, 

insonning  fikrlash  va  fikr  mahsulini  og'zaki  hamda  yozma  ravishda  bayon  qila  olish,  o'z  ichki 

kechinmalarini ifodalash vositasi bo'lib xizmat qiladi. 

Ona  tilini  o'qitishdan  maqsad  tilning  jamiyat  a'zolari  o'rtasida  bajaradigan  ana  shu 

vazifasidan  kelib  chiqadi.  Chunki  kishilar  o'z  faoliyatlarining  barcha  sohalarida  bir  -  birlari  bilan 

faol munosabatda  bo'ladilar. Ular doimo o'zlarini o'rab olgan moddiy borliqdagi narsa  - buyumlar, 

voqea - hodisalar to'g'risida fikr yuritadilar va o'z fikrlarini bir - birlariga ma'lum qiladilar. 

Demak,  jamiyatda  fikr  almashish  qonuniy  zaruriyatdir.  Odamlar  o'rtasida  fikr  almashish 

bo'lmasa,  jamiyat  taraqqiyotdan  to'xtaydi.  Fikr  esa  faqat  til  yordamida  ro'yobga  chiqadi.  Shuning 

uchun  ham  har  bir  kishi  undan  foydalanishni  bilishi  va  avvalo  uni  egallab  olishi  zarur.  Tilni 

o'rganish  bu  faqat  uning  grammatik  qurilishini  bilish,  tushuncha,  ta'rif  va  qoidalarni  o'zlashtirib 

olish emas, balki ona tilining boy imkoniyatlaridan foydalanib, fikrni og'zaki va  yozma shakllarda 

to'g'ri,  ravon  ifodalash  malakalarini  egallashdan  iboratdir.  Ona  tili  fani  bolaga  tilni  o'rgatish  bilan 

birga, uning serqirra imkoniyatlaridan nutqda foydalanish me'yorlarini ham o'rgatadi. 

Shunday  qilib,  ona  tili  ta'limi  oldiga  qo'yilgan  ijtimoiy  buyurtma  o'quvchi  shaxsini 

fikrlashga,  o'zgalar  fikrini  anglashga  va  shu  fikr  maxsulini  og'zaki  hamda  yozma  shaklda  savodli 

bayon qila olishga, ya'ni kommunikativ savodxonlikni rivojlantirishga o'rgatishdan iborat. Shundan 

kelib  chiqqan  ona  tili  ta'limi  oldiga  mukammal  shakllangan,  mustaqil  fikrlay  oladigan,  nutq  va 

muloqot madaniyati rivojlangan - savodxon shaxsni kamol toptirish maqsadi qo'yiladi. 

Shu maqsaddan kelib chiqqan holda DTS talabiga ko'ra ona tili ta'limining mazmuni : 

 - o'quvchining fikrlash salohiyatini, aqliy rivojlanishini, mantiqiy tafakkurini o'stirish; 

 - o'z  - o'zini, moddiy borliqni tilning ifoda vositalari yordamida anglashga hamda o'z fikri 

va his - tuyg'ularini ona tilining keng imkoniyatlari doirasida bayon eta olishga o'rgatish. 

Shunday  qilib,  ta'lim  maktablarining  5  -  9  -  sinflarida  o'qitiladigan  "Ona  tili"  o'quv  fani 

o'quvchilarda; 



  o'zbek tilining fonetikasi, leksikasi va grammatikasi bo'yicha nutqning og'zaki va yozma 

shakllaridan keng va to'g'ri foydalanish uchun zarur bo'lgan ilmiy - amaliy ma'lumotlar berishni; 

 

24 



  o'zbek  tilidan  to'g'ri  talaffuz,  imlo  va  punktuasiyaning  asosiy  qoidalarini  o'zlashtirib 

olishni; 



  ona tilining xazinasi bo'lmish turli lug'atlardan foydalana olishni; 



  o'z  fikrini  nutq  sharoitiga  mos  ravishda,  turli  shakllarda  ifodalay  olish  ko'nikmalarini 

hosil qilishni; 



  muayyan bir xabarni yoki ma'lumotni turli shakllarda bera olish yo'llarini; 



  kundalik hayot uchun zarur bo'lgan ish qog'ozlarini yuritish ko'nikmalarini; 



  yosh  va  malaka  darajasiga  mos  bo'lgan  badiiy,  ilmiy,  siyosiy  asarlarni  o'rganib,  ular 

haqidagi  fikr  -  mulohazasini,  shaxsiy  munosabatini  og'zaki  va  yozma  shakllarda  to'g'ri  bayon  eta 

olish ko'nikmasini; 



  moddiy  borliqni  o'rganish  va  uni  tafakkur  birliklarida  ifodalashda,  jamiyat  a'zolari 

orasida muloqot o'rnatishda ona tili va boshqa tillarning beqiyos ahamiyatini his etish uchun zarur 

bo'lgan nazariy ma'lumot va amaliy ko'nikmalar berishni asosiy vazifa qilib oladi. 

DTS  talabiga  ko'ra  UO'T  maktablarining  5  -  9  -  sinflarida  "Ona  tili"  o'quv  fanidan 

o'quvchilar quyidagi nazariy bilim, ko'nikma va malakalarni egallashlari zarur: 

fonetika, imlo, to'g'ri talaffuz, tinish belgilari, harf va tovush: 



 har bir harf ifodalaydigan tovushlarni va o'zbek alifbosi sirasini, so'zlarni to'g'ri  va ravon 

o'qishni bilish; 



 bosh harflarning ishlatilishida asosiy o'rinlar; 



 unli va undosh tovushlar, jarangli va jarangsiz undoshlar; 



 jarangli  undoshlarni  so'z  oxirida  va  jarangsiz  undoshlardan  oldin  o'qish  va  yozish 

qoidalari; 



 bo'g'in, so'zni bo'g'inlarga ajratish, bo'g'in va so'zning ko'chiriladigan qismlari, so'z urg'usi; 



 gap  ohangi,  darak,  so'roq,  buyruq,  undov  ohanglari  va  darak,  so'roq,  buyruq,  undov 

gaplarda tinish belgilarini to'g'ri qo'llash. Ayni gapni darak, so'roq, undov ohanglarida talaffuz etish 

va yozish; 



 xat boshi (abzas) haqida tushuncha; 



 so'z  va  uning  ma'nosi.  Darslik  va  kitoblarga  ilova  qilinadigan  lug'atlardan,  sahifa  osti 

izohlardan foydalanish ko'nikmalari. So'zning ma'nodoshlari haqida ilk tasavvur; 



 imlo lug'ati, undan foydalanish ko'nikma va malakalari; 



 izohli lug'at haqida tushuncha; 



 grammatika:  So'z  tarkibi,  o'zak  va  qo'shimcha.  So'z  yasovchi  va  so'z  o'zgartiruvchi 

qo'shimchalar; 



 grammatika:  mustaqil  so'z  turkumlari  (fe'l;  ot,  sifat,  son,  ravish,  olmosh)  va  yordamchi 

so'zlar; 



 fe'l: fe'lning ma'nosi va so'roqlari; bo'lishli va bo'lishsiz fe'llar; 



 ot:  otning  ma'nosi  va  so'roqlari,otning  birlik  va  ko'plikda  qo'llanilishi.  Atoqli  va  turdosh 

otlar; 



 sifat: sifatning ma'nosi va so'roqlari; 



 olmosh:  kishilik  olmoshlari,  I,II,III  shaxs  kishilik  olmoshlarining  birlik  va  ko'plikda 

qo'llanilishi; 



 yordamchi so'zlar: va, lekin, biroq, ammo, shuning uchun bilan, uchun, singari so'zlardan 

foydalanish; 



 nutq madaniyati, stilistika; 



 o'zbekcha  nutqda  senlash  va  sizlash  (gapning  egasi  va  kesimida  bunday  ma'noning 

ifodalanishi); 

 

25 



 kishi  nomlari,  qavm  -  qarindoshlik  nomlarida  -  jon,  -  xon,  -  oy,  -  bonu  kabi  hurmat  va 

ehtirom qo'shimchalarining qo'llanilishi; 



 hurmat - ehtirom, do'q - po'pisa ohangi; 



 kishi nomlari, qavm - qarindoshlik nomlaridan oldin hurmat - ehtirom ifodalovchi so'zlarni 

qo'llash, egalik qo'shimchalarining hurmat - ehtirom yaqinlik ma'nolarida qo'llanilishi; 



 matnda  narsa  -  buyum,  shaxslarni  atab  keluvchi  otlarni  qo'llash  va  kishilik  olmoshlari 

bilan almashtirish; 



 ayni bir fikr - axborotni sodda va qo'shma gaplar bilan ifodalash, 



 til haqidagi umumiy ma'lumotlar; 



 adabiy nutq va so'zlashuv nutqi: adabiy nutqning yozma va og'zaki ko'rinishlari; 



 tillarning rang - barangligi; ko'p tillilik tushunchasi; 



 tillarning bir - biriga ta'siri, so'zlarning bir tildan ikkinchi tilga o'tishi.