Ўзбекистон республикаси Олий ва ўрта махсус таълим

БОҒЛАНИШЛИ НУТҚ, ОҒЗАКИ ҲИКОЯ ВА ЁЗМА ИНШО 
Оғзаки ва ёзма иншо турлари.Иншо ижодий ишнинг энг ю±ори шакли бўлиб, мактабда алоҳида 
ўрин тутади; барча нутққа оид машқлар маълум мазмунда иншога бўйсунади. 
Иншо 1-синфда кичик оғзаки ахборот ва эмостионал ҳикоядан бошланиб, ўз фикрини ифодалашга, 
ўқувчи шахсининг ташкил топишига хизмат қиладиган, таълим-тарбиявий аҳамиятга эга бўлган жиддий 
режали ақлий ишга айланади. 
Иншо шахсни шакллантиришда фойдали восита бўлиб, ҳис-ҳаяжон уйғотади, ақлий мустақилликка, 
фикрлашга, кўрган-кечирганлари ва ўзлаштирганларини баҳолашга ўргатади; кузатувчанликни ўстиради, 
воқеа-ҳодисалар ўртасидаги сабаб-натижа боғланишни топишга, уларни қиёслашга, хулоса чиқаришга 
ўргатади. Иншо фикрни тартибга солади, ўқувчиларда ўзига, ўз кучи ва имкониятига ишонч туғдиради. 
“Иншо” асли арабча сўз бўлиб, маъноси “”яратиш”, “”бино қилиш”, “”бошлаш” демакдир. Бу 
cўзнинг маъноси ҳозирда анча торайиб, асосан, ўқувчи ва талабалар томонидан ёзиладиган ижодий ёзма иш 
маъносида қўлланади. 
Иншо - ижодий иш: ўқувчидан фаоллик, қизиқиш, фикр билдиришни талаб қилади. Материал 
тайёрлаш, уни тартибга солиш, иншо композистияси ва режаси ҳақида ўйлаш, логик боғланишни белгилаш, 
сўз, сўз бирикмасини танлаш, гап тузиш ва уни ўзаро боғлаш, имлони текшириш каби барча мураккаб 

---

ишлар ўқувчидан ақлий кучини тўла ишга солиш билан бирга, ўз маънавий фаолиятини бошқариш 
кўникмасини ҳам талаб этади. 
Иншода тил назарияси нутқ тажрибаси билан қўшилади. ´қувчи иншони, у мустақил, ижодий 
характерда бўлгани, «ўзиники»ни ёзгани учун ҳам севади. 
Мактаб ривожининг барча босқичларида болаларнинг мустақил тузган ҳикояси - иншога алоҳида 
аҳамият берилган. Мактаблар янги, ўқувчилар нутқини ўстириш, ақлий, ижодий ўсишига мўлжалланган 
дастурга ўтиши муносабати билан унинг аҳамияти янада ўсди. 
Оғзаки ва ёзма иншога ўргатиш жараёнида ўқувчиларда мавзуни тушуниш ва ёритиш, ўз иншосини 
аниқ фикрга бўйсундириш, материал тўплаш, уни тартибга солиш ва жойлаштириш, режа тузиш ва режа 
асосида ёзиш, мазмунга ва нутқ вазиятига мос равишда тил воситаларидан фойдаланиш, ёзган иншосини 
такомиллаштириш кўникмалари ҳосил қилинади. Булардан ташқари, «техник» вазифалар ҳам амалга 
оширилади, яъни матнни ёзишда имловий ва ҳуснихатга доир матнни абзастларга бўлиш, хат бошидан ёзиш, 
ҳошияга риоя қилиш каби талабларга ҳам амал қилинади. 
Оғзаки ва ёзма иншо материал манбаига, мустақиллик даражасига, тайёрлаш усули, жанри ва тил 
хусусиятига қараб тасниф қилинади. 
Иншо материал манбаига кўра учга бўлинади: 1) ўқувчининг ўзи кўрган-билганлари, эшитганлари 
ҳақидаги, яъни меҳнат, кузатишлар, экскурсиялар, ўйинлар, ўз тажрибаси ва бошқа жонли материаллар 
асосидаги иншо; 2) китоб материали, расмлар, фильм, спектакль, ўқитувчи ҳикояси ва бошқа манбалар 
асосидаги иншо; 3) турли манбалар материалидан фойдаланиладиган иншо.