A razzoqov, sh. Tashm atov

Robinzonada
 usuli degan nom oldi. Ayirbosh- 
lash  konsepsiyasining  tarafdorlari  bo‘lgan  Avstriya  maktablarining 
iqtisodchilari iqtisodiy masalalami faqat bozor munosabatlaridan, ya’ni 
ayirboshlash  munosabatlaridan  iborat  qilib  q o ‘ydilar.  Ular  individ- 
laming moddiy ne’matlami iste’mol qilishi  xo‘jalik faoliyatini tashkil 
etuvchi asosiy omil deb da’vo qilishdi.
Qadriyat (qimmat) nazariyasi Avstriya maktabining konsepsiyalarida 
markaziy o‘rin oldi.  Bu nazariya «eng yuqori  foydalilik» nomini oldi. 
Siyosiy  iqtisodda  qabul  qilingan  «tovar»  va  «qiymat»  kategoriyalari 
n e’mat  va  qadriyat  tushunchalari  bilan  almashtirildi.  K.M enger,
E.Byom-Baverk va boshqalar qiymat kategoriyasini subyektiv mazm un 
bilan to‘ldirdilar. Uning ustunligi  sifatida iste’mol qiymati yoki moddiy 
ne’matlaming foydaliligi qabul etildi. Foydalilik deganda Byom-Baverk 
moddiy  ne’matlaming  umumiy  xususiyatini  tushunar  edi.  Bu  xusu- 
siyat  moddiy  n e’matlarning  shaxslar  farovonligiga  ehtiyojlarining 
qondirilishiga  munosabati  bilan belgilanadi  deb  hisoblar edi.  Qiymat 
qimmat va qadriyat tushunchasi bilan almashtiriladi.
N e’matning foydaliligi uning asosi deb hisoblanardi. Byom-Baverk 
foydalilikning  oddiy  (mavhum)  va  malakali  (aniq)  turini  bir-biridan 
farq  qilardi.  Mavhum  foydalilik  mo‘l-ko‘l  moddiy  n e’matlarga  xos 
boMgan  foydalilik  deb  ta’riflanar  edi.  Bu  holatda  ne’mat  birligining

---

foydaliligi  0  dan  iborat  deb  hisoblanardi  (daryo  yonida  suv,  havo  va 
boshqalar).  Zaxiralari  cheklangan  ne’m at  malakali  foydalilik  deb 
ta’riflanar, bu ne’matlaming hatto birlik hajmida kamayishi ham shaxs- 
ning farovonligiga ta ’sir qiladi deb uqtirilardi.  Foydalilikning bunday 
bo‘linishi moddiy n e’matlar qadriyatining vujudga kelishi bilan bog‘liq 
qilib qo‘yilar edi. Avstriya maktabining iqtisodchilari, hamma ne’m at­
lar  emas,  balki  miqdori  cheklangan  ne’matlamigina  qadriyatga  ega 
bo‘ladi, deb hisoblashardi.  (Jlaming nazarida m ana shu qadriyatlargina 
ayirboshlanishi m um kin edi.  Byom-Baverkning flkricha, qadriyatning 
vujudga  kelishi  uchun  noyob  foydalilik  bilan  birga  qo‘shilishi  zarur, 
ammo mutlaq noyoblik emas, balki mazkur turdagi buyumlarga boMgan 
mayjud ehtiyojning miqyosiga qiyosan «nisbiy» noyoblik nazarda tutilardi.
Qadriyatning hosil  bo‘lishida  Byom-Baverk ikki bosqichni alohida 
ko‘rsatdi,  birinchi  bosqichni  u  subyektiv  qadriyatning  hosil  bo‘Lishi 
bilan  bog‘ladi,  bunda  u  ne’matning  shaxs  ehtiyojlarini  qondirishda 
qanday rol o ‘ynashiga qarab, shu subyekt ne’matga beriladigan shaxsiy 
baho nazarda tutilar edi. Agar foydalilik mavhum bo‘lsa, u holda ne’mat 
baho olmaydi  va  uning  subyektiv qadriyati  0 ga  teng  bo‘ladi.  Sersuv 
buloq  yonida  turgan  kishi  uchun  bir  stakan  suv  bunga  misol  qilib 
ko‘rsatiladi. Ammo sahroga borib qolgan kishi uchun o‘sha bir stakan 
suvning o‘zi aniq foydalilik kasb etadi. Shaxsning farovonligigina emas, 
uning hayoti  ham  shu  suv bilan bog‘liq bo‘lishi  mumkin.  Bu holatda 
bir  stakan  suv  subyektiv  qadriyatga  ega  bo‘ladi.  Byom-Baverkning 
ta’biricha,  buyumning  qadri  uning  eng  yuqori  foyda  miqdori  bilan 
o‘lchanadi, bunda xo‘jalik ne’matlari muayyan turidan olinadigan eng 
oz  naf  nazarda  tutiladi.  Buni  Robinzon  yetishtirgan  besh  qop  don 
misolida  ko‘rish  mumkin:  bir qopi  oziqqa,  ikki  qopi  urug‘likka,  uch 
qopi  yem  uchun  va  hokazo.  Byom-Baverk  bu  «qonun»ning  amal 
qilishini  besh  qop  don  hosili  olgan  shaxsning  xo'jaligi  misolida 
ko‘rsatadi. Hamma qoplardagi donning sifati va vazni teppa-teng. Biroq 
Byom-Baverknig  nazariyasiga  ko‘ra,  bir  qop  donning  subyektiv 
qadriyati  kamayib  boruvchi  foydalilik prinsi pi  asosida  belgilanishi 
kerak.  Birinchi  qop  don  shaxsning  eng  zarur  hayotiy  ehtiyojini 
qondiradi  va  shu  sababli  eng  ko‘p  foydalilikka  ega  bo‘ladi.  Keyingi 
qoplaming foydaliligi kamayib boradi. To'tiqushni boqishga moMjallangan 
so‘nggi  qop  ham   foydalilikka  ega.  Ana  shu  so‘nggi  qop  don  mazkur 
moddiy  ne’mat  birligining  subyektiv  qadriyatini  belgilaydi.  «Barcha

---

mavjud don zapasi besh qop bo‘lgan taqdirda bir qop donning qadriyati 
to ‘tiqush  boqish  qiymatiga  teng  bo‘ladi»,  -  deydi  Byom-Baverk.
Byom-Baverk  qadriyat  hosil  bo ‘lishidagi  ikk in ch i  bosqichni 
«obyektiv qadriyat» bilan bog‘ladi.  U mazkur bosqichni talab va taklif 
xususidagi mavjud eski nazariya asosida izohladi. Obyektiv qadriyatning 
hosil bo'lishini talab va taklifning stixiyali nisbati davomida bozordagi 
subyektiv baholami baravarlashtirishdan iborat qilib qo ‘yildi,  shuning 
natijasida  yangi,  o‘rtacha  qadriyat  paydo  bo‘lib,  m ana  shu  obyektiv 
miqdor deb ko‘rsatildi.
«Eng  yuqori  foydalilik»  nazariyasi  Avstriya  maktabi  va  boshqa 
iqtisodiyot  konsepsiyalari  uchun  asos  bo‘ldi,  bu  konsepsiyalar  esa 
kapitalizm  sharoitida  iqtisodiyotning  ijtimoiy  m azm unini  kuchsiz- 
lantiruvchi,  uning sinfiy xarakterini  inkor etuvchidir.  Byom-Baverk- 
ning ta ’biricha,  qadriyat to‘g‘risidagi ta’limot  darom adni taqsimlash, 
shu  jum ladan  yer  rentasi,  ish  haqi,  kapitaldan  olinadigan  foyda 
to ‘g‘risidagi  doktrinaning markaziy bandidir.
Avstriya  maktabining  taqsimlash  nazariyasi  bir  qancha  mavjud 
konsepsiyalami: J.B.Seyning ishlab chiqarishning uch omili, taqsimot 
konsepsiyasini,  «eng  yuqori  foydalilik»  nazariyasini  o ‘z  ichiga  oladi. 
Bu  o‘rinda  ishlab  chiqarish  omillari  unumli  ne’m atlar  deb  atalgan. 
Ularning  har  biriga  (yer,  kapital  va  mehnatga)  olingan  iste’mol 
ne’matlarining muayyan qismi  muvofiq keladi.
14.3.  U.Jevons  va  L.Valrasning marjinalistik  g‘oyalari
Uilyam  Stenli  Jevons  (1835-1882)  London  universitetida  mate- 
matika  va  ximiya  fanlaridan  tahsil  olish  bilan  birga  siyosiy  iqtisodni 
ham qiziqib o ‘rgangan,  1863 yilda Manchester shahridagi kollejga siyo­
siy  iqtisod  o‘qituvchisi  bo‘lib  ishga  kirdi.  Oradan  ko‘p   vaqt  o‘tmas- 
dan  uning  iqtisodiy  mavzuda  «Siyosiy  iqtisod  nazariyasi»  (1871), 
«Fan  tamoyillari»  (1874) va boshqa asosiy asarlari  e ’lon  qilindi.
XIX asming oxirigacha U.Jevons va uning asarlari o ‘zining kuchli 
matematik  ifodasi  tufayli  o ‘quvchilar  tomonidan  to ‘liq  e’tibor  bilan 
qabul  qilinmadi.  Lekin  uning g‘oyalaridagi subyektivizm asosiy ilmiy 
asarlarida  aniq  o ‘z  o‘mini  topgan  edi.  Masalan,  U.Jevons  iste’mol, 
talab,  foydalilik  haqida  o‘z  holicha  tushunchalar  berish  bilan  birga, 
tovarlar  narxi  uning 
m e ’y o r iy  
foydaliligi  bilan  funksional  bog‘liqdir 
deb  ko‘rsatadi.  Shuningdek,  olim  klassiklaming  raqobat  haqidagi

---

fikrlarini qo ‘llab, sotuvchi va oluvchi o ‘zaro muloqotda bo‘lib, kerakli 
m a’lum otni  bir-biridan  olishi  mumkin  deb  ko‘rsatadi.  Natijada  u 
quyidagicha xulosa keltirib chiqaradi: bozordagi sotuvchilar (subyektlar) 
insonlar  ehtiyoji  uchun  zarur  boMgan  tovarlami  muhayyo  qilib, 
ulaming iste’mollarini to‘laroq qondiradilar.  Shu fikri bilan  U Jevons 
birinchilardan  bo‘lib  me’yoriy  tahlilni  maydonga  tashlaydi  va  mar- 
jinalizm asoschilaridan biriga aylandi.
Léon  Valras  (1834-1910)  marjinalizmning  Lozanna  (Shveysariya) 
deb ataluvchi maktabi asoschisi hisoblanadi. Unga keyinchalik Pareto, 
Italiyadan