A razzoqov, sh. Tashm atov

konyunktur-statistik
 
institutsionalizjn
  oqimi  hisoblanadi).  U  iqtisodiyotga  ta ’sir  etuvchi 
om illam i aniqlashga intildi, bular, uning fikricha, moliya, pul muoma- 
Iasi va kredit kategoriyalari edi. «Bu kategoriyalami tartibga solish yo‘li 
bilan iqtisodiyotga ta’sir etish,  hatto siklik tebranishlami o‘zgartirish, 
oldini olish mumkin», - deydi u.  U  opining «Iqtisodiy nazariya tiplari 
to ‘g ‘risida leksiyalar»  (1935)  asarida iqtisodiy masalalami madaniyat 
va sotsiologjya muammolari bilan o ‘zaro aloqada, ammo, asosan, psixo- 
logik tahlil asosida tadqiq etadi. Siyosiy-iqtisodiy institutlar to‘g‘risidagi 
ta’Iim ot sifatida qaraladi.  Kapitalistik ishlab chiqarishni tartibga solish 
zarurligi  Mitchell ta’limotining bosh xulosasidir.
M itchell  institutsionalizmi  ustozi  Veblen  nazariyasidan,  birinchi- 
dan, tanqidiy emasligi bilan, ikkinchidan, abstrakt nazariya bo'lmasdan

---

o‘sha  davming  empirik tadqiqoti  ekanligi  bilan  farq  qilar  edi.  U   o ‘z 
asarlarida  inqirozsiz  «amaliy sikl»  masalalariga  alohida  e’tibor  berib, 
pul muomalasi muammolarini diqqat markazida tutgan. Moliya va pul 
muomalasi  institutlaridan  insonlar  hulqini  tushuntirish  uchun  foy- 
dalaniladi.
Insoniy jamiyat  rivoji  ayrim  individlar  taraqqiyoli  shaklida  em as, 
balki jamiyat a’zolarining kollektiv aloqalarining takomillashuvi sifatida 
xarakterlanadi. Kapitalizm qarama-qarshiliklarini yechishda davlat yo‘li 
bilan  tartibga  sotish  eng  qulay  vosita  deb  qaraladi.  Iqtisodiyotni 
o‘iganishda matematika va statistikani keng qo‘llash yo‘li bilan, M itchell 
«kichik va katta sikllar» davomiyligini hisoblab chiqdi. U o‘zining hisob- 
kitoblariga asoslanib, kapitalizmnlng inqirozsiz rivojlanish modeli loyi- 
hasini  yaratdi.
Bu oqim tarafdorlari sikllami o‘zaro aloqador parametrlaming ta ’siri 
oqibatida vujudga keladi va kapitalistik ishlab chiqarish  dinamikasini 
belgilaydi,  deb  qaraydilar.  Shu  sababli  ular sikllami tasodifiy yagona 
hodisa emas, balki doimiy kapitalizm iqtisodiyotiga xos xususiyat deb 
hisoblaydilar. U lar tadqiqot qilayotgan om illar qatoriga birinchilardan 
bo‘lib  muomala  sohasi  ko‘rsatkichlarini  qo‘yadilar,  ya’ni  narxlar, 
aksiyalar kursi,  pul  muomalasi va boshqalar.
Inqirozlar inkor etiladi, bu amaliy sikllami tan olish bilan isbotla- 
nadi  (unda  inqirozlar  yo‘q).  Iqtisodiy  qatorlaming  nazariy  asosini 
bekam-u  ko‘st  deb  bo‘lmaydi.  Masai an,  1929-yil  arafasida  G arvard 
maktabi  vakillari  tomonidan  berilgan  iqtisodiy  ob-havo  prognozi 
(*Konyunktur barometn
)  iqtisodiyot  ravnaqi  -  «prosperity»  b o ‘lgan.
M itchell  tadqiqotlari  em pirik  va  in stitu tsio n al  u slu b la m in g  
qorishm asidan  iborat.  U  iqtisodiy  siklning  amaldagi  m o d e lin i 
loyihalashtirishga muvaffaq bo‘la olmadi.
16.5.  Ijtimoiy-institutsional yo'nalish evolutsiyasi
Yuqorida  institutsional  yo‘nalishning  asosiy  g‘oyalari  va  dasturi 
ko‘rib  chiqilgan  edi.  Hozirgi  davrda  ham   bu  yo‘nalish  g‘oyalari 
dolzaibligicha  qolmoqda.  Bu  yo‘nalishning  otasi  Veblen  tom onidan 
ilgari surilgan ta’limotda hozirgi zamon jamiyatini qayta qurish, tran s- 
formatsiya masalalari nihoyatda m uhim o ‘rin egallaydi.  U lam ing fik- 
richa,  ilmiy-texnika  taraqqiyoti  tufayli  jamiyatdagi  sotsial  qaram a-

---

qarshiliklar  yo‘qolib  boradi.  Jamiyatning  koniliktlarsiz  evolutsiyasi, 
uning industrial jam iyatdan postindustrial,  superindustrial yoki «neo- 
industrial»,  informatsion jamiyat  sari  rivoji  ro‘y beradi.
Texnik-iqtisodiy omillami mutlaqlashtirish tufayli yangi konvergen- 
siya  nazariyasini  ilgari  surish  imkoni yaratildi  (J.K.Gelbreyt,  Pitirim 
Sorokin  -  AQSH,  Raymond  Aron  -  Fransiya,  Yan  Tinbergen  -  Ni- 
derlandiya).
J.K.Gelbreyt  asarlarida  bu  fikrlar  to‘laroq  ifodasini  topgan.  U 
«kapitalizm transformatsiyasi» ro‘y berishi bashorat  qilinadi.
J.K.Gelbreytiiing  asosiy  asarlari  quyidagilardir:  «Mo‘l-ko‘lchiUk 
jamiyati»  (1958),  «Yangi  industrial jamiyat»  (1967),  «Iqtisodiy naza- 
riyalar va jamiyat inaqsadlari» (1973), «PuIIar» (1975), «Ishonchsizlik 
asri»  (1977).
Superindustrial jam iyat  to ‘g‘risidagi g‘oyalar  amerikalik  futurolog