A razzoqov, sh. Tashm atov

«Ko'rinmas  q& h
  bu  -   obyektiv  iqtisodiy  qonunlarning  stixiyali 
harakati.  Bu  qonunlar  odamlaming  xohish-irodasidan  qat’i  nazar, 
unga qarama-qarshi harakat qiladi.  Har bir odam ko ‘proq foyda olish 
uchun  kapitalni  imkoni  boricha  qulay  ishga joylashtirishga  urinadi, 
chunki  u jamiyatning  emas,  o ‘zining  shaxsiy  m anfaatini  ko‘zlaydi. 
Ammo inson o‘z shaxsiy manfaatini o ‘ylagan paytda, bu holat muqar- 
rar ravishda jamiyat  uchun  ko‘proq naf keltiruvchi  mashg‘ulotni tan-

---

lashiga olib  keladi.  Smitning ta ’rifi bo ‘yicha,  foyda ketidan quvish va 
raqobat jamiyatga naf keltiruvchi faoliyatga aylanadi.
Hozir «ko‘rinmas qo‘l» iborasi bilan birga «iqtisodiy odam » tushun- 
chasi  ham  kiritildi.  Unga  ko‘ra,  shaxsiy  manfaatlar  tufayli  savdo  va 
almashuv jarayoni  amalga oshadi.
Iqtisodiy  rivojlanishning shaxsiy manfaat va stixiyali qonunlaming 
o‘zaro samarali harakati sharoitlarini A.Smit «tabiiy tartib» deb atagan. 
Demak,  jam iyatga  naf  keltiruvchi  faoliyatni  biror  harakat  bilan 
cheklamaslik kerak.
Bu tamoyilga ko‘ra quyidagilar taklif etiladi:
1.  Ishchi  kuchining erkin harakati;
2. Savdoda (yer savdosida ham) to‘la erkinlik;
3.  Sanoat va ichki savdoni hukumat tomonidan reglamentatsiya qi- 
lishga q at’iy qarshilik;
4.  Erkin tashqi savdo (proteksionizmga qarshi).
Olimning bu g‘oyalari keyinchalik to‘la amalga oshdi.
A.Smit  iqtisodiy  haqiqatga  oid  faktlami  qanday  bo‘lsa,  shunday 
holda o ‘rganish bilan cheklanmasdan,  «tabiiy baho»,  «tabiiy norma», 
ish haqi va boshqalaming nimaga bog'liq ekanligini aniqlashga urindi. 
Buning uchun u mantiqiy abstraksiyaga tayanib ish yuritdi.  U tasodifiy 
voqealardan  holi  ravishda kapitalistik xo‘jalikning ayrim xususiyatlari 
to‘g‘risida qator muhim qisqacha xulosalar chiqardi.  U aniq iqtisodiy 
hayotni izohlashni ham o ‘z oldiga maqsad qilib qo'ydi.  U shu maqsadda 
kapitalistik xo‘jalik voqealarini izohladi va ma’lum tizimga soldi.
A .Sm it  abstraksiya  usulidan  foydalanib,  hodisalarning  ichki 
bog'lanishi masalalariga kirib bordi. Parallel ravishda u kapitalistik haqiqat 
to‘g‘risidagi bevosita kuzatish natijalarini umumlashtirdi.  Birinchi metod 
izoterik,  ikkinchisi  -  ekzoterik  usullar  deb  ataladi.
N.G.Chemishevskiy  A.Smit  metodiga  aniq  xarakteristika bergan. 
Ikkala  m etodni  bir  vaqtda  qo‘llashning  afzalligi  bilan  birga,  katta 
kamchiligi  ham  bor:  olingan  natijalami bevosita solishtirish  har doim 
ham  m um kin  emas.  Ilmiy  tahlil  asosida  olingan  qisqacha  xulosalar, 
yuzaki umumlashmalar bilan bir qatorga qo‘yiladi. Mazmun va hodisa 
shakllari doim  ham  o‘zaro mos kelavermaganidan bu qisqacha xulosalar 
ba’zida  bir-biriga  zid  ham  bo‘lgan,  ammo  A.Smit  buni  oxirigacha 
tushunib  yetmadi.

---

M ehnat  taqsimoti  va  pul  to ‘g‘risidagi  ta ’limot
A.Smitning iqtisodiy qarashlari asosida shunday g‘oya yotadiki, unga 
ko‘ra jamiyat boyligi ishlab chiqarish jarayonida mehnat tufayli paydo 
bo‘ladi (merkantilistlardan keskin farqi bor). A.Smit m ehnatni barcha 
sohalarda  (sanoat,  qishloq  xo‘jaligi  va  xizmat  ko‘rsatish  sohalari) 
boylikning  asosi  deb bildi.  U  kapitalistik  ishlab  chiqarishning  m anu- 
faktura bosqichini tahlil qilish asosida iqtisodiy o ‘sishning m uhim  omili 
mehnat taqsimotidir, degan xulosalarga keldi va buni o‘z tadqiqotlari- 
ning boshlang‘ich punkti deb qabul  qildi.
Uningcha,  ishlab chiqarish  hajmi va  mahsulot  iste’moli  ikki  omil: 
aholining  unumli  mehnat  bilan  shug* ullanayotgan  qismi  va  mehnat