A razzoqov, sh. Tashm atov

2 , m l x ±
S a n o a tc h ila r 
(unum siz  sin i) 
2  m lrd.
Pi
\ \ s
'
 
p 5 i \
Q ish lo q  
«w 
xo‘jalik  m ah su lo tlari  Sanoat  m ollari 
1  m lrd. 
1  m l i d j ^
Pul
— 
Q ishloq 
x o ‘jaiik  m a h su lo tla ri
1  m l n i ^ - - ''' 
^
Piil
Ishlab  chiqarih 
vositalari
-------- ---------
F u T ^
_______ ________ _  m lrd .
1  mlrd.
Q ishloq 
xo‘jalik  m a h su lo tla ri
7.2-chizma.  F.Kenening  iqtisodiy jadvali  (2-variant)
buyumlari  realizatsiya qiiindi.  «Unumli  sinf*  ixtiyorida qolgan  2  mlrd 
livrlik mahsulot barcha sinflar o‘rtasidagi muomalaga kirmaydi, u  faqat 
shu  sinf doirasida aylanadi  (jadvalda  bunday aylanish berilmagan).  Bu 
mahsulot qishloq xo'jaligi  ishlab chiqarishi jarayonida sarflangan urug‘ 
va oziq-ovqat mahsulotlari o ‘m ini qoplaydi.  «Unumli sinf* tom onidan 
sotib olingan sanoat tovarlaridan asosiy kapitalning sarflangan  qismini 
qoplash uchun foydalaniladi. Naqd pul 2 mlrd. livriik muomala (aylanish) 
natijasida  «unumli  sinf» qo‘liga  qaytishi  mumkin,  ammo  bu  pul  yana 
keyingi muddat uchun ijara haqi sifatida yer egalari qo‘liga kelib tushadi. 
Shunday qilib, yangi ishlab chiqarish siklini boshlash, ishlab chiqarishni 
joriy  etish  uchun  zaruriy  shart-sharoitlar  yaratildi.  Ammo  u  ilgarigi 
hajmda,  ya’ni  oddiy  takror  ishlab  chiqarish  uchun  mos  keladi.
Jadvalda keltirilgan raqamlar haqiqaiga yaqin,  ulami  F .K ene qirol 
mahkamasidan olgan bo‘lishi  aniq.

---

«Iqtisodiy jadval»da takroriy ishJab chiqarishni tahlil qilish asosida 
olingan  muhim qisqacha ilmiy xulosalar shundaki, unda ayrim-ayrim 
oldi-sotdi aktlari qarab chiqilmasdan,  ko‘plab individual aktlar sinflar 
o‘rtasidagi muomalaga birlashtirilgan. Ana shu sinflar o‘rtasidagi muomala 
F.K ene tadqiqotining predmeti edi. Olim aylanish (muomala)ni takror 
ishlab  chiqarish  jarayonining  shakli  sifatida,  pul  muomalasini  esa 
kapitalning aylanish momenti sifatidagina qarab chiqishga uringan. F. 
K e n e   iq tis o d iy o t  ta r ix id a   b irin c h i  b o ‘lib   m a k ro e k o n o m ik  
modellashtirishni amalga oshirgan edi.
F.K enening  ijodi  nihoyatda  yuqori  baholangan  edi.  Fransuz 
iqtiscxlchisi Mirabo V.R. (1715-1789) fikricha, dunyo paydo bo‘lganidan 
buyon  asosan  uchta  kashfiyot  siyosiy  jamiyatlar  mustahkamlanishiga 
ko‘mak bergan:
1)  yozuv;
2)  tanga;
3)  «Iqtisodiy jadvaU.
F.Kene  ta’limotida  bir qancha  kamchiliklar mavjud,  sinflar to ‘g‘- 
risidagi g‘oyada izchillik va ilmiylik yo‘q. Sanoatchilar («unumsiz sinf») 
ishlab  chiqarish vositalaridan  mahrum  etilgan  (chunki  mahsulotning 
ham m asi  sotib  yuboriladi)  va  ularda  ishlab  chiqarishni  qaytadan 
boshlash  imkoniyati  yo‘q  (vaholanki,  hunarmandlar asosiy  kapitalga 
ega).  Ammo  F.Kenening  jadvali  iqtisodiyot  tarixida  birinchi  marta 
natural,  ya’ni  tovar  va  pul  holidagi  moddiy  ne’matlaming  makro­
ekonom ik zanjiridir.  Undagi  g‘oyalar bo‘lajak iqtisodiy modellaming 
kurtagi bo‘lib qoldi.
7.3.  A.Tyurgo  va  uning iqtisodiy ta ’limoti
F.Kenening g‘oyalari Ann  Rober JakTyurgo (1727-1781) tomoni- 
d an  davom  ettirildi  va chuqurlashtirildi. Ammo  u  o‘zini  F.Kenening 
shogirdi  yoki  davomchisi  deb  hisoblamagan.  U  Parijda  normand 
dvoryanlar oilasida tug‘ildi.  Sarbonnaning Teologiya (diniy) fakultetini 
tugatdi, ammo bu sohada ishlamadi.  1751-yildan Parij parlamentining 
amaldori,  1761-1774-yillarda Limojda intendant (harbiy qismda xo‘jalik 
m udiri),  1774-1776-yillarda  moliya bosh nazoratchisi,  qirol  Ludovik 
XVI davrida moliya vaziri sifatida bir qancha antifeodal islohotlar o‘tkazdi 
(d o n   savdosidagi  cheklovni  yo‘q  qildi,  savdo gildiyalarini  tugatdi...),

---

ammo  bu  o ‘zgarishlar  Tyurgo  iste’foga  chiqqach,  bekor  qilindi.  U 
ham  F.Kene  singan  Didro,  D'Alamber  va  ulaming  yordamchilari 
tomonidan chiqarilayotgan  «Qomus»ga bir nechta falsafiy va iqtisodiy 
maqolalar yozdi.
A.Tyurgo hayoti va ijodida progressiv am aldor Vensan G um e katta 
roi o‘ynadi.  U fiziokratlardan ancha farqli ravishda sanoat va savdoning 
mamlakat ravnaqidagi rolini to‘g‘ri tushundi. Soi bozor iqtisodiyotidagi 
mashhur laissez faire,  laissez passer  (bu  tamoyilga  ko‘ra,  iqtisodiyot 
davlat  aralashuvisiz  rivojlanishi  kerak)  tam oyili  birinchi  b o r  shu 
tadqiqotchi  tomonidan  ilgari  surilgan  degan  fikr  bor.  U  boshqalar 
qatori  hunarmandchilikdagi  sex  cheklovlariga  qarshi  chiqdi,  erkin 
raqobatni qoMIab-quwatladi.
ATyurgo V.Gume  (u  1759-yilda vafot etdi) bilan  F.Kene huzurida 
ko‘p bo‘lgan,  u  ular bilan  asosiy  masalalarda  maslakdosh  bo‘lsa  ham , 
ko‘p  sohalarda  boshqacha  fikr  yuritar  edi.  A.Tyurgo  Parijda  A.Smit 
bilan ham  uchrashgan.  ATyurgoning  iqtisodiy  qarashlari  uning  1766- 
yilda  yozilgan  ( 1769-1770-yillarda  chop  etilgan)  «Boylikning  paydo 
bo‘lishi va taqsimlanishi to4g4risidagi mulohazalar» asarida nisbatan to ‘la 
yoritilgan.  U  Kene  fikrlarini  faqat  targ‘ibot  qilish  bilan  cheklanmadi, 
uni  rivojlantirdi.  U  kapitalistik ishlab chiqarish  munosabatlarini  ancha 
chuqur tushundi, feodalizmni islohotlar o ‘tkazish yo‘li bilan yaxshilash 
mumkin degan fikrga ishonmadi (Kene ishongan), kapitalizm feodalizm 
qobig‘ida vujudga keladi va g'alaba qiladi degan g‘oyani ilgari surdi.
Bu  kitob  aslida  Parijga  o'qishga  ketgan  ikki  xitoylik  uchun  darslik 
sifatida yozilgan  va  100 ta aniq tezisdan  iborat  (V.Petti uslubi),  am m o 
ba’zi  qoidalar  aksioma  (isbot  talab  etmaydigan  qoida)dan  iborat.  Bu 
iqtisodiy  teoremalar  aniq  uch  qismga  bo‘linadi.  31  ta  tezis  (teorema) 
fiziokratik g‘oyalar majmuyidan iborat (ustoz F.Kenening ta’siri). Ammo 
«sof mahsulot» nazariyasi F.Kenedan boshqacharoq talqin etiladi, aslini 
olganda bu yerda qo‘shimcha qiymat haqida gap boradi va bu mahsulot 
tabiatning sof in’omidan dehqon mehnati bilan yuzaga keladigan ortiqcha 
mahsulot sifatida qaraladi hamda asosiy ishlab chiqarish vositasi bo‘lgan 
yer egasi tomonidan o ‘zlashtiriladi.
Keyingi  17  ta  teorema  qiymat,  baho  va  pulga  bag‘ishlangan. 
ATyurgoning bu sohadagi fikrlari o‘ziga xos xarakterga ega va qiymatning 
mehnat  nazariyasidan  ancha  yiroq.  Uningcha,  almashuv  qiymati  va 
tovarning  bahosi  tovarlar  nisbati,  alm ashuvda  ishtirok  etayotgan

---

shaxslar,  sotuvchi  va  oluvchi  istagining  intensivligi  bilan  aniqlanadi 
(maijinalistik talqin). Ammo ATyurgoning bu g‘oyasi uning ta’limotiga 
mos kelmasdi.
Oxirgi 52 ta teoremada ATyurgoning tarixiy ahamiyatga ega bo'lgan 
asosiy iqtisodiy g‘oyalari  keltiriladi. A.Tyurgo jamiyatning «unumsiz» 
sanoatchilar  sinfini  ikki  qismga  bo'ladi:  birinchisiga  tadbirkor 
manufakturachilar,  fabrika  egalari  kiradi,  ular  katta  kapital  egalari 
sifatida  namoyon  bo ‘lib,  o ‘z  avans,  ya’ni  bo‘naklari  yordamida  ish 
joyi yaratadilar va uni foyda olish uchun sarflaydilar.  Ikkinchilari - bu 
oddiy  hunarmandlar bo ‘lib  ,  ular o‘z  qo‘l  kuchlari  hisobiga  ish  haqi 
oladilar (ishlab chiqarish vositalaridan mahrum). A.Tyurgo ish haqini 
V.Petti  va  F.Kene  kabi  tirikchilik  uchun  zarur minimum  mablag'lar 
asosida hal etadi, am m o Kenedan farqli ravishda nega shunday bo‘Lishi 
kerakligi  mexanizmini  tushuntirib  bermoqchi  bo‘ladi.  Uning  asosiy 
dalili shuki, mehnatga talab taklifga nisbatan kamayib boradi, ishchilar 
o‘rtasida raqobat boradi.
Xuddi  shu  kabi  yer egalari  sinfi  ham fabrikantlar kabi  ikki toifaga 
ajratiladi,  bular avans beruvchi tadbirkorlar yoki kapitalistlar va faqat 
ish  haqi  oluvchi  oddiy  ishchilardir.  Bu  katta  ijobiy  voqea,  chunki 
Fransiyada bu sinflar mavjud edi.
Demak, A.Tyurgo bo‘yicha jamiyatda