Akadem I ya h. Odilqoriyev, N. Azizov, X. Madirimov davlat va huquq

partiyalar faoliyati ko‘zga tashlanmaydi. 
Keyinchalik I internatsional ta’sirida 1876-yilda ishchilar partiyasi 
(1877-yildan «Sotsialistik ishchi partiyasi» deb ataladi), 1892-yil 
populistlar (xalq) partiyasi tuziladi va Prezident saylov kompaniyalarida 
qatnashadi. Ularning tarkibiga tarafdorlar va tashkilotlar kirganlar. 1892-
yilgi Prezident va kongress saylovi kompaniyasida populistlar yetakchi 
rol o‘ynaydi. 1901-yilda sotsialistik partiya tuziladi. Uning rahbarlari 
sotsializm tarafdorlari edi. 
AQSH Angliyaga qarshi mustaqillik uchun urushda ajralib chiqqan 
bo‘lsa, Yevropa urushlari hisobiga o‘z chegaralarini ancha kengaytiradi. 
XIX asrning boshlarida AQSH Atlantika okeani sohili bo‘ylab cho‘zilgan 
ulkan hududga ega edi (jami maydoni 892 000 kv. milya – 1 mln. 427,2 
ming kv. km). 
Konstitutsiya qabul qilingandan to 1861-yil (fuqarolar urushi)gacha 
AQSHning hududi sotib olish va agressiya, ya’ni oshkora urushlar natijasida 
ancha kengayadi. Masalan, 1803-yilda T. Jefferson Napoleondan Luizianani 
– Missisipi daryosining g‘arbida qoyali tog‘largacha cho‘zilgan juda katta 
hududni 15 mln. dollarga sotib oladi. Natijada noqonuniy holda Prezident 
tomonidan sotib olingan Luiziana hisobiga mamlakatning avvalgi hududi ikki 
baravarga ko‘payadi (2 mln. 752 ming kv. km.). 
1818-yilda Ispaniya mustamlakasi hisoblangan va indeyetslar 
yashovchi Floridani bosib oladi. 1846–1848-yillarda Meksikaga qarshi 
bosqinchilik urushi uyushtirib, Texas, Kaliforniya, Arizona, Nyu-
Meksika, Nevada, Yutani va Koloradoning bir qismini tortib oldi. O‘sha 
vaqtdagi hududni qo‘shib hisoblaganda, AQSH hududi yirik mustam-
lakachi davlatlar hisoblangan Germaniya va Fransiyaning hududidan 
kattaroq edi. 1850-yillarga kelib, AQSH hududi 3 mln. kv. milyaga – 4 
mln. 800 ming kv.km.ga yetgan edi. Bu hududni O‘rta Osiyo bilan 
qiyoslaydigan bo‘lsak, u jami 1 mln. 984 ming kv. km.ni tashkil etadi. 
AQSH hududi esa undan O‘rta Osiyo hududidan deyarli 2,5 baravar katta. 
Shtatlarning soni yarim asr mobaynida 16 tadan 30 taga, aholisi esa 
1800-yildagi 5 mln. 300 ming kishidan 1850-yilga kelib 23 mln. 200 ming 
kishidan ortib ketadi. Aholi har 10-yilda 1/3 hissa ko‘payib borgan. 
Aholining tez o‘sishi Yevropadagi notinch vaziyat, Irlandiyada ochlik yuz 
berishi, Kaliforniyada oltin konlari topilishi natijasida immigrantlarning oqib 
kelishi hisobiga sodir bo‘ladi. Bu jihatidan AQSH o‘ziga xos tarixga ega. 
Keyingi o‘n yilliklarda ham AQSH o‘z hududiy ekspansiyasini 
eskicha usullar bilan amalga oshirishda davom etdi. 1867-yilda Rossiya 

---

 225
podshosi Aleksandr II AQSHga ulkan Alyaskani (uning maydoni 
Fransiyaning maydonidan deyarli 3 baravar katta edi) juda arzimagan 7,2 
mln. dollarga sotadi. 1898-yilgi ispan-amerika urushi natijasida AQSH 
Puerto-Riko, Gdem oroli va Filippinni egallab oldi. Rasman mustaqil deb 
e’lon qilingan Kubani okkupatsiya qildi.  
Yangi davrda AQSHda avvalo quldorlar va qullar, quldorlar va 
qulchilik tuzumiga qarshi fuqarolar o‘rtasida kurash davom etadi. 
Boshqacha aytganda, AQSHning fuqarolik urushi – bu qulchilikka qarshi 
adolatli xalq urushi, deya e’tirof etiladi. XIX asr o‘rtalarida iqtisodiy 
inqiroz natijasida inqilobiy vaziyat yuzaga keladi. 
1860-yilda quldorlik tuzumi amal qiluvchi Janubiy 11 ta shtat 
Shimoliy shtatlardan, ya’ni AQSHdan ajralib chiqqanligini e’lon qiladi. 
Ular o‘z konventida quldorlik davlati – Amerika shtatlari konfederatsiya 
tuzilganligini e’lon qiladi va o‘z Prezidentini saylaydi. Shu bilan birga, 
o‘z Konstitutsiyasini ham qabul qiladilar. Shimoliy va Janubiy Amerika 
o‘rtasidagi bo‘linish Avraam Linkoln davrida 4 yil davom etadi va 
1865-yil 26-mayda tugaydi.  
Fuqarolik urushi oqibatida Avraam Linkoln davrida prezidentlik 
hokimiyati ancha kuchayadi. Bu AQSH tarixining keyingi davrlarida ham 
kuchli prezidentlik hokimiyatining o‘rnatilishiga muhim ta’sir ko‘rsatgan. 
Keyingi davrlardagi fuqarolar harakati ko‘proq ishchi sinflar tomonidan 
amalga oshirildi. Ular ommaviy harakatga rahbarlikni olib boradilar. Bu 
borada ishchilar turli partiya, federatsiya, ittifoq va harakatlarga 
birlashadilar. 
Janubiy shtatlar ittifoqqa 12 yildan so‘ng batamom birlashtiriladi. 
Keyingi davrlarda AQSHning ikkala mintaqasidagi ijtimoiy va iqtisodiy 
ahvol tobora birxillashib boradi.  
AQSH fuqarolar urushidan so‘ng jadal sur’atlarda rivojlanib, agrar 
respublikadan industrial davlatga aylanadi. AQSH tarkibiga 12 ta yangi 
shtat qabul qilinadi.  
Ijtimoiy tuzumda quldorlik tuzumi amal qilgan. 1860-yilda Senat 
qulchilikni AQSHning hamma hududida qonuniy deb e’lon qiladi. 
Janubiy shtatlarda negrlar huquqiy holatini o‘rnatuvchi «qoralar kodeksi» 
joriy qilinadi. Unda negrlarning oq tanlilar bilan nikohda bo‘lishi kabi 
qator huquqlari taqiqlangan. «Faqat o‘lgan indeyetsgina yaxshi» shiori 
ostida hukumat tomonidan indeyetslarga qarshi urush olib borilib, ularni 
maxsus rezervatsiya (chekka hudud)larga haydab, muhtojlikka chiday 
olmay qirilib ketishiga olib kelingan.  
Avraam Linkoln (1862–1865-y.) prezidentlik davrida qulchilikni 
tugatishga qaratilgan islohotlar o‘tkaziladi. 1865-yil fevralda Kongress 

---

 226
mamlakatda qulchilikni taqiqlash to‘g‘risida Konstitutsiyaga XII 
tuzatishni qabul qiladi. 1868-yilda hamma aholining fuqarolik tengligi 
haqida Konstitutsiyaning XIV tuzatishi kuchga kiradi. Bu tuzatish bir 
asrga qadar amalda o‘z ifodasini topmaydi. 
AQSHning imperiyaga aylanishi asosan markaziy hokimiyat 
organlari funksiyasini kengaytirishga qaratilgan o‘zgarishlar orqali 
amalga oshiriladi. U yuridik xarakterga ega bo‘lsa-da, huquq tizimida 
mustahkamlanmaydi va «jonli konstitutsiya» deb yuritiladi. Bu davrda 
AQSH Konstitutsiyasiga 1913-yilda ratifikatsiya qilingan XVI va XVII 
tuzatishlar kiritiladi. XVI tuzatish Kongressning soliq sohasidagi 
vakolatlarini kengaytirishga, daromad soliqlari miqdorini belgilashga 
qaratilib, eng ko‘p daromad solig‘i 6 foizdan oshmasligi o‘rnatiladi. 
Mazkur XVI tuzatish Prezident Vilson tomonidan o‘tkazilgan bojxona 
islohoti bilan bog‘liq bo‘lib, natijada 1913-yilda banklarning federal 
tizimi takomillashtiriladi. XVII tuzatish senatorlarning tayinlanishiga oid 
eski tartibni bekor qiladi va to‘g‘ridan-to‘g‘ri saylovlar joriy qildi. Ilgari 
ayrim shtatlarning qonun chiqaruvchi majlislari tomonidan saylanadigan 
senatorlar endi xalqning ovoz berishi bilan saylanadigan bo‘ldi. Bu 
senatning shakllantirilish tartibini nafaqat demokratlashtiradi, balki uning 
nufuzi va davlat boshqaruvidagi rolini ham oshiradi. 
1910-yilgi «parlament inqilobi» kongress uchun muhim ahamiyatga ega 
bo‘lib, ishlarining samaradorligini oshishiga olib keldi. Bu vaqtda quyi palata 
spikeri 1) doimiy komitetlar a’zolarini tayinlash va 2) ishlarni ko‘rib chiqish 
tartibini belgilovchi komitetga a’zolik huquqidan mahrum etiladi. 
XX asr boshlariga kelib turli partiyalar tashkil topadi va ular 
Prezident saylovi kompaniyalarida bir-biridan farq qiluvchi dasturlarga 
ega nomzodlarni ko‘rsatishadi.  
Bu davrda xalq demokratik xarakterdagi islohotlarni o‘tkazishni, 
ijtimoiy hayotni yaxshilash borasidagi talablarni ilgari suradi. 
Xulosa qilib aytganda, XVII asrning ikkinchi yarmiga kelib yuqorida 
zikr etilgan koloniyalar Angliyaning qattiq tazyiqi ostida bo‘lganligiga 
qaramay, ishlab chiqarish kuchlarining rivojlanishi va uning asosida 
sanoatni yuksalishi Amereka inqilobining asosiy shart-sharoiti hisoblandi 
hamda AQSHning tashkil topishiga olib keldi. 
Eng muhim hujjat hisoblangan AQSHning mustaqillik Deklaratsiyasi 
qabul qilindi. Bu deklaratsiya tiranik (zulmkor) hukumatni ag‘darishga 
qaratilgan o‘z davrining ijobiy hujjati sifatida qaraladi. 
Konstitutsiyaviy o‘zgarishlar borasida aytish mumkinki, 1787-yilgi 
AQSH Konstitutsiyasiga XX asrning boshlariga qadar bo‘lgan davrdayoq 
asosiy o‘zgartishlar kiritilgan. 

---

 227
XIV BOB. ROSSIYA PODSHOLIGI MUSTAMLAKACHILIGI