Akadem I ya h. Odilqoriyev, N. Azizov, X. Madirimov davlat va huquq

Turkiston o‘lkasining siyosiy tuzumi. Turkiston o‘lkasining ma’mu-
riy-hududiy boshqaruvi rus davlati nuqtai nazaridan shakllantirildi. 
O‘lkaning turli mintaqalarida hokimiyatni amalga oshirish turli huquqiy 

---

 230
hujjatlar asosida amalga oshirilganligi bois 1886-yilgacha yagona tartib 
bo‘lmagan. Oliy va markaziy boshqaruv lavozimlariga rus harbiylari, 
ijrochi sifatida quyi lavozimlarga esa mahalliy aholi vakillari tayinlangan.  
Qisqa davr ichida bosib olingan hududlarning umumiy boshqaruvi 
bo‘yicha 1867-yilda poytaxti Toshkent shahri qilib belgilangan Turkiston 
general-gubernatorligi va Turkiston harbiy okrugi (podsholik hududida 
bir nechta harbiy okruglar joriy etilgan) tashkil etiladi. 
Ilk egallangan hudud – bu Qo‘qon xonligiga qarashli Oqmachit 
(hozirgi Qizil O‘rda) bo‘lib, bosib olingan dastlabki hududlarda 1865-
yilda Turkiston viloyati tashkil etilgan. Uning o‘rnida yangi hududlar 
hisobiga 1867-yilda ta’sis etilgan general-gubernatorlik tarkibiga kiruvchi 
Sirdaryo (Toshkent) va Yettisuv (Olma ota) viloyatlari tuziladi. Aynan 
shu ikkita viloyat Turkiston general-gubernatorligining ikki qismini 
tashkil etgan. 
Bundan tashqari, 1868-yil 23-iyunda Buxoro xonligining sobiq 
hududida Zarafshon okrugi tashkil etiladi. 1873-yilga kelib Amudaryo 
bo‘limi ham bevosita general-geburnatorlik tarkibiga kiritiladi. 
Bosqinchilik yurishlari natijasida general-gubernatorlik tarkibiga 
yangi joriy etilgan viloyatlar – Farg‘ona (Marg‘ilon), Samarqand 
(Samarqand shahri) va Kaspiyorti (Ashxobod) ham kiritiladi. 
Turkistonda mustamlaka va boshqaruv idoralari va huquq tizimining 
shakllanishi bosqichma-bosqich amalga oshirildi. 
Dastlab tashkil etilgan Turkiston viloyatining boshqaruv mahkamasi 
unchalik mustahkam bo‘lmagan. U «Turkiston viloyatini boshqarish 
haqidagi Muvaqqat nizomga» binoan boshqarib kelingan. «Muvaqqat 
Nizom»ga muvofiq, viloyatda harbiy-xalq boshqaruvi harbiy guberna-
torga berilgan. U o‘z yordamchilari va devoniga ega bo‘lgan. Viloyat 
tarkibi uyezdlarga bo‘lingan bo‘lib, ular viloyat boshqarmasiga bo‘ysu-
nuvchi uyezd boshliqlari tomonidan boshqarilgan. Viloyat gubernatori-
ning asosiy vazifasi rus qo‘shinini ta’minlash mahalliy mansabdor 
shaxslar faoliyatini nazorat qilish hisoblangan. Uyezd boshliqlari 
xavfsizlik, yer-suv, soliq, sud ishlarini nazorat qilish, aholi shikoyatlarini 
yuqori mansabdor shaxslarga yetkazish vakolatlariga ega edi. 
1867-yilga kelib «Yettisuv va Sirdaryo viloyatlarini boshqarish 
haqidagi Nizom» qabul qilinadi va u 1886-yilgacha amal qiladi. Mazkur 
Nizom asosida barcha sohalar boshqarilib kelingan. Unga muvofiq, 
Turkiston viloyati va boshqa hududlar o‘rnida shu ikkita viloyat tashkil 
etiladi. O‘lka boshqaruvi uchun Turkiston general-gubernatorligi ta’sis 
etiladi. Turkiston general-gubernatori – o‘lka boshlig‘i Rossiya imperiya-

---

 231
sining Harbiy va Tashqi ishlar vaziriga bo‘ysungan. Uning vakolatlari 
quyidagilardan iborat bo‘lgan: tashqi aloqalarni amalga oshirish, soliqlar 
miqdorini va boshqaruvga oid xarajatlar miqdorini belgilash, sudlarning 
chiqargan hukmlarini va fuqaroviy shartnomalarni tasdiqlash, chegara-
dosh davlatlar bilan urushlar va muzokaralar olib borish. 1886-yilga kelib 
hukmronlikni yanada mustahkamlash maqsadida rus imperatori 
tomonidan general-gubernatorning siyosiy-moliyaviy va boshqa vakolat-
lari yanada kengaytiriladi. Boshqacha aytganda, u «yarim podsho», deya 
ta’rif etilish darajasiga yetkaziladi.  
Turkiston general-gubernatorligining dastlabki boshqaruv idorasi 
general-gubernator kanselariyasidan iborat bo‘lib, vaqt o‘tishi bilan uning 
tarkibiy tuzilishi kengayib boradi. 1886-yilga kelib, general-gubernator 
huzurida uning yordamchisi boshchilik qiladigan kengash tashkil etilib, 
unga Turkistondagi barcha rus mansabdor shaxslari doimiy va 
vaqtinchalik a’zo sifatida kiritiladi. Kengashga qonunchilik, moliya, 
xazina, soliq, yer, sud va lozim topilgan masalalar yuzasidan muhokama 
o‘tkazish tartibida hal etish vakolati berilgan.  
Harbiy gubernatorlar huzurida viloyat boshqarmasi saqlab qolinib, 
ularning yordamchilari tomonidan boshqarilgan. Boshqarmada farmoyish 
berish, xo‘jalik ishlari va sud bo‘limlari bo‘lib, ayrim masalalar yuzasidan 
muhokama majlisi o‘tkazilgan va qaror chiqarilgan. 
1886-yilga kelib gubernatorlarning huquqiy maqomi imperiya 
gubernyalari boshliqlari maqomiga tenglashtiriladi. Ularga o‘z tashabbusi 
bilan 1 oygacha qamoqni qo‘llash va bo‘lis boshliqlarini almashtirish kabi 
vakolatlar beriladi. 
Viloyat boshqarmasi mirovoy sudlar vakolatiga kirmaydigan qiymati 
2000 so‘mdan ortiq ishlarni, tijorat ishlarini, mansabdorlik jinoyatlarini 
ko‘rib hukm chiqargan, mirovoy sudlar qurultoyi sifatida jinoyat va 
fuqarolik ishlari bo‘yicha uzil-kesil qaror qabul qilgan. 
Viloyatlar ma’muriy-hududiy jihatdan uyezd (tuman)larga bo‘lingan 
bo‘lib, ular ma’muriy va politsiya hokimiyatini amalga oshiruvchi uyezd 
boshlig‘i tomonidan boshqarilardi. Unga uyezdda boshqaruvni, tartib-
intizomni, huquq-tartibotni, ijtimoiy shart-sharoitlarni ta’minlash vazi-
falari yuklatilgan. 1886 va 1898-yillarda uning vakolatlari yanada 
kengaytiriladi. Bunda ular dastlab 7 kun, so‘ng 1 oygacha qamoq yoki 
jarima jazosini qo‘llash huquqiga, o‘z hududida soliqlar miqdorini 
belgilash vakolatiga ega bo‘ladi. 
Uyezd boshliqlari o‘z boshqarmasiga ega bo‘lib, unda o‘rtacha 
hisobda 8 nafar ofitser xizmat qilgan. Ular shuningdek, o‘z yordamchilari 
va hudud pristavlariga ham ega bo‘lgan. 

---

 232
Joylarda o‘troq va ko‘chmanchi aholi hududlarida alohida boshqaruv 
idoralari tashkil etilgan. Ko‘chmanchi aholi ovullar va bo‘lis (volost)larga 
taqsimlandi. Ovullar 100–200 o‘tovdan iborat holda tashkil etildi. Yaqin 
joylashgan 1000–2000 o‘tovdan iborat bir necha ovullar bo‘lislarga 
birlashtirildi. Bo‘lislar boshqaruvi o‘tovlar vakillari tomonidan saylanadi-
gan oqsoqollarga yuklatildi. 
Dastlabki davrlarda o‘troq aholi hududlarida ham aholi bo‘lisga 
tenglashtirilgan oqsoqolliklarga bo‘linadi. Ularni boshqarish xalq 
yig‘inlarida saylanadigan oqsoqollarga yuklatildi. Ovul, bo‘lis boshliqlari 
va oqsoqollarga o‘z hududida ma’muriy va politsiya funksiyasini amalga 
oshirish vazifasi yuklatiladi.  
O‘troq aholi hududlarining shahar va qishloqlarida xo‘jalik ishlari 
bo‘yicha boshqarmalar tuzilgan. Uning a’zolari xalq tomonidan saylangan 
bo‘lib, xo‘jalik boshqaruvini amalga oshirgan va soliqlarni belgilagan. 
Ko‘chmanchi aholi hududlarida bu ishlar saylanadigan bo‘lis vakillari 
tomonidan olib borilgan. 
1877-yilga kelib, xo‘jalik ishlari bo‘yicha boshqarmalar tugatiladi va 
o‘troq aholi hududlarida ko‘chmanchi aholi hududlari singari boshqaruv 
ta’sis etilib, bo‘lislar tuzilib ularning tarkibiga oqsoqolliklar kiritiladi. 
Shaharlar va kattaroq aholi yashaydigan hududlar dahalarga bo‘lin-
gan. Ular oqsoqollar tomonidan boshqarilgan. 
Toshkent shahri ruslar oqib kelishi natijasida yangi va eski shahar 
qismlariga bo‘linadi. Toshkent shahri boshqaruvi 1877-yil avgustdan 
boshlab Turkiston general-gubernatori tomonidan tayinlanadigan va unga 
bevosita bo‘ysunuvchi shahar boshlig‘i ixtiyoriga beriladi. Uning 
huzurida shahar hokimi hamda uning yordamchilari lavozimlari ta’sis 
etiladi. 
Ko‘chmanchi, o‘troq va rus aholisi uchun alohida tartibda sud 
organlari tashkil qilinadi. Ko‘chmanchi aholi hududlarida sud ishlarini 
olib boruvchi biylar 25 yoshga to‘lgan fuqarolar orasidan saylangan. Bu 
turdagi sudlar vakolat doirasiga ko‘ra uchga ajratilgan, ya’ni: 1) 100 
so‘mgacha bo‘lgan ishlarni ko‘rishga vakolatli bo‘lgan biylar; 2) bo‘lis 
biylari qurultoyi, u 1000 so‘mgacha ishlarni ko‘rgan, vaqti-vaqti bilan 
chaqirilgan; 3) bo‘lis yoki bo‘lislararo ishlarni uyezd boshlig‘i ishtirokida 
ko‘rib hal qiluvchi biylar qurultoyi. 
O‘troq aholiga qozilarni saylash huquqi berilgan. Hudud qozilari 
yakka holda qiymati 100 so‘mgacha bo‘lgan ishlarni ko‘rib hal etgan. 
Rus fuqarolariga taalluqli, ruslar bilan mahalliy aholi vakillari 
o‘rtasidagi, agar manfaatdor rus sudiga murojaat qilsa ko‘chmanchi va 

---

 233
o‘troq aholi o‘rtasidagi ishlarni imperiya qonunlariga muvofiq rus sudlari 
ko‘rib, hal etgan. Ular o‘zaro bo‘ysunuvchi quyidagi uch turga bo‘lingan: 
1) uyezd sudlari; 2) harbiy-sud komissiyalari; 3) viloyat boshqarmalari. 
Viloyat boshqarmalari yuqori instansiya sudi vazifasini ham amalga 
oshirgan. Rus sudlari general-gubernator tomonidan lavozimga 
tayinlangan. Keyingi davrlarga kelib, rus fuqarolari ishlarini ko‘ruvchi 
sudyalar soni ko‘paytiriladi. Ularga shuningdek, notariuslik vazifasi ham 
topshiriladi. 
1886-yilga kelib, Turkistondagi viloyatlar hududi sud uchastkalariga 
bo‘linib, mirovoy sudyalar tayinlanadi. Viloyat (okrug) sudi tergovchilari 
lavozimi ta’sis etiladi. Bu vaqtga kelib, mahalliy aholi vakillariga 
nisbatan ham og‘ir va o‘ta og‘ir hisoblangan jinoyatlar uchun rus sudlari 
tomonidan rus qonunlari qo‘llanilishi mumkinligi belgilanadi.  
1888-yilda Toshkent shahriga o‘z-o‘zini boshqarish huquqi beriladi. 
Mulk senzi asosida Toshkent shahar Dumasiga saylovlar o‘tkaziladi. 
Dumaning 72 nafar a’zosi orasidan shahar boshqaruvining 6 kishidan iborat 
tarkibi saylangan. Ular general-gubernator nazorati ostida qaror chiqarish 
tartibida ish yuritishgan. Jamoatchilik tashabbusi bilan 1917-yilga kelib Olma 
ota, Samarqand, Namangan va boshqa shaharlarda Dumalar tashkil qilinadi, 
biroq amalda hokimiyat rus ma’murlari qo‘lida qoladi. 
1898-yilda Toshkent, Yangi Marg‘ilon, Samarqandda shahar 
boshlig‘iga bo‘ysunuvchi politsiya boshqarmalari, qolgan shaharlarda esa 
maxsus politsiya pristavlari lavozimlari tashkil etiladi. Ularga ma’muriy 
jazo choralarini qo‘llash huquqi beriladi.  
1906-yilga kelib uyezd boshliqlariga bo‘ysunuvchi politsiya boshqar-
malari joriy etiladi. 1911-yilda barcha viloyatlarda maxsus politsiya 
qidiruv bo‘limlari tashkil qilindi. Bundan maqsad inqilobiy harakatlar 
ishtirokchilarini qidirib topish va ularni ta’qib etishni kuchaytirishdan 
iborat bo‘lgan.  
Keyingi davrlarda boshqaruv sohasida jiddiy o‘zgarish kuzatilmaydi.  
Turkistonda huquq manbalari tom ma’noda mustamlakachilik 
tartiblarini mustahkamlash yo‘nalishida shakllandi. Ular asosan ma’muriy 
boshqaruv to‘g‘risidagi ko‘p sonli nizomlar, muvaqqat nizomlar, 
muvaqqat qoidalar va yo‘riqnomalardan iborat. Jumladan, quyida eng 
muhim hujjatlarni keltiramiz: 
– Turkiston viloyatini boshqarish haqidagi muvaqqat Nizom (1865-
yil 9-avgust);  
– «Yettisuv va Sirdaryo viloyatlaridagi boshqaruv haqidagi Nizom» 
loyihasi (1867-yil, tasdiqlanmagan bo‘lsa-da, unga tayanilgan); 

---

 234
– Zarafshon okrugini boshqarish haqidagi muvaqqat Nizom (1868-yil); 
– «Farg‘ona viloyatini boshqarish haqidagi Nizom» loyihasi (1873-yil); 
– Amudaryo bo‘limini boshqarish haqidagi muvaqqat qoidalar (1874-yil); 
– Turkiston o‘lkasini boshqarish haqidagi Nizom (1886-yil 12-iyun, 
kam sonli qo‘shimchalar bilan 1917-yil o‘rtalarigacha amal qilgan); 
– Turkiston o‘lkasining qishloq mansabdor shaxslarining huquqlari, 
burchlari va vakolat doiralari haqidagi yo‘riqnoma (17-sentabr 1888-yil);  
– Turkiston o‘lkasidagi sug‘orish ishlarini boshqaruvchi mansab-
dorlar, uyezd boshliqlari, ariq oqsoqollari va miroblarning huquq va 
burchlari haqidagi yo‘riqnoma (2-avgust 1888-yil); 
– Jinoyatlarni aniqlash va ularni sodir qilganlarni qidirib topish 
bo‘yicha Turkiston general-gubernatorligining politsiya xizmatlariga 
yo‘riqnoma ( 1892-yil);  
– Xalq sudyalariga yo‘riqnoma.  
Mazkur normativ-huquqiy hujjatlar asosan Turkiston general-
gubernatorligi tomonidan ishlab chiqilib, ahamiyatiga ko‘ra rus impera-
tori hamda Turkiston general-gubernatori tomonidan tasdiqlangan. Ular 
orqali siyosiy, hududiy tuzilish, harbiy, sud, soliq va boshqa sohalar 
tartibga solib kelingan. 
O‘lkada boshqaruvga bevosita aloqador bo‘lmagan mahalliy aholi 
o‘rtasidagi mulkdan foydalanish, unga egalik qilish, uni tasarruf qilish, 
savdo, ijaraga berish, hadya etish, meros, oila-nikoh, vasiylik va homiylik 
bilan bog‘liq munosabatlarni shariat va odat huquqiga ko‘ra tartibga solib 
kelingan.