Тошкент давлат иқтисодиёт университети

 
10.2. Клиринг ва ҳисоб-китобларнинг умумий тавсифи 
 
Клиринг ва ҳисоб-китоб операциялари биржа битими тузилгандан сўнг 
бошланади ва биржа аъзолари ва уларнинг мижозларидан ташқари бошқа 
ташкилотлар (ҳисоб-китоб-клиринг, банк, депозитарий ва б.) ҳам иштирок 
этадиган қатор босқичлардан (жараён) ўтини қамраб олади. 
Клиринг ва ҳисоб-китоблар қуйидагиларга боғлиқ равишда таснифланади: 
а) биржа товари тури: 
* қимматли қоғозлар бозори клиринги; 
* фьючерс шартномалари бозори клиринги; 
б) марказлашув даражаси: 
* алоҳида биржа клиринги; 
*биржалараро миллий клиринг; 
* ҳалқаро клиринг; 
в) хизмат кўрсатиладиган жоира: 
* Клиринг палатаси аъзолари ўртасида клиринг; 
* биржа аъзолари ўртасида клиринг; 
* бошқа схемалар. 

---

122 
Клиринг ва ҳисоб-китобни ташкил қилиш қатор тамойилларга амал 
қилишни талаб қилади. 
Биринчидан, клиринг ва ҳисоб-китоблар одатда ихтисослашган орган 
томонидан амалга оширилади. Бу юридик мустақил ташкилот - Клиринг 
(Ҳисоб-китоб) палатаси ёки биржанинг ихтисослашган таркибий бўлинмаси 
бўлиши мумкин. 
Иккинчидан, биржа мижозларининг манфаатларини ҳимоя қилиш нуқтаи 
назаридан мижозларнинг маблағлари ҳисобини биржа воситачилари 
маблағлари ҳисобидан алоҳида юритиш талабларига катта эътибор қаратилади. 
Учинчидан, тузилган биржа битимлари ҳисоб-китоб-клирирнг тизимига 
фақат рўйхатга олинган ва уларнинг реквизитлари текшириб кўрилгандан сўнг 
келиб тушади. Акс ҳолда улар клирингга йўл қўйилмайди. 
Тўртинчидан, клиринг ва ҳисоб-китобларнинг вақт бўйича қатъий 
белгиланган жадвали мавжудлиги. Клиринг ва ҳисоб-китоб жараёнида ҳар бир 
операция қатъий белгиланган вақт оралиғига эга бўлиб, уларни бузиш катта 
жарима солишга олиб келади. 
Бешинчидан, биржада тузилган битимларнинг ижро этилишини 
кафолатлаш тизими. Клиринг ва ҳисоб-китоб механизми биржа битими 
томонларидан бири ўз мажбуриятларини бажара олмай қолганда биржа 
структураси ушбу биржа битими бўйича иккинчи томоннинг олдидаги 
мажбуриятларни бажаришни ўззиммасига олишини кафолатлайди.