Тошкент давлат иқтисодиёт университети

 
10.4. Қимматли қоғозлар бозорида клиринг ва ҳисоб-китоблар 
Биржа фаолиятида биржа клиринг ва ҳисоб-китоблар умумий намунавий
тизими ҳали ишлаб чиқилмаган. Ҳар бир йирик биржада клиринг ва ҳисоб-
китоб жараёнлари мустақил ташкил қилиниб, умумий ва фарқли жиҳатларга эга 
бўлади. Бундан ташқари, қимматли қоғозлар бозоридаги клиринг ва ҳисоб-
китобларнинг фьючерс шартномалари бозоридаги клиринг ва ҳисоб-китобладан 
принципиал фарқлари бор. 
Қимматли қоғозлар бозорида ҳисоб-китоб-клиринг жараёнининг асосий 
хусусияти сотилган қимматли қоғозларнинг битта эгасидан бошқасга қайта 
расмийлаштириш ҳисобланади. 
Фонд бозорида қимматли қоғозлар билан тузилган битимлар ҳисоб-китоб-
клиринг жараёнининг асосий босқичлари қуйидагилар (23-схема): 
1 – битимни биржада рўйхатга олиш; 

---

124 
2 - унинг реквизитлари битим қатнашчилари томонидан тасдиқланиши; 
3 - пул маблағлари ва қимматли қоғозларнинг мижозлардан брокерларга 
берилиши; 
4 - пул маблағлари ва қимматли қоғозларнинг брокерлардан биржанинг 
Ҳисоб-китоб палатасига берилиши; 
5 - пул маблағлари ва қимматли қоғозларнинг биржанинг Ҳисоб-китоб 
палатасидан уларни қайта расмийлаштириш учун янги эгасига берилиши; 
6 - қимматли қоғозларни депозитарийда янги эгасига расмийлаштириш; 
7 - қимматли қоғозларни (янги) биржанинг Ҳисоб-китоб палатасига 
қайтариш; 
8 – пул маблағлари ва қимматли қоғозларнинг Ҳисоб-китоб палатасидан 
мос келувчи брокерларга берилиши; 
9 – брокерларнинг пул маблағлари ва қимматли қоғозларни уларнинг янги 
эгаларига бериши. 
Клиринг-ҳисоб-китоб эгаллайдиган вақт, яъни битим тузилган вақт ва у 
бўйича ҳисоб-китоб вақти ўртасидаги оралиқ одатда ҳисоб-китоб даври деб 
аталади. 
Фонд бозори инфратузилмаси ривожланган мамлакатларда ҳисоб-китоб 
даври, гарчи қимматли қоғозлар турига қараб фарқ қилсада, қоидага кўра, қайд 
қилинади. Ҳисоб-китоб санаси қуйидаги формула бўйича аниқланади: 
Д = Т + П 
бу ерда Д — ҳисоб-китоб санаси; 
Т — битим тузилган сана; 
П — ҳисоб-китоб операцияларини бажариш учун ажратилган кунлар 
сони. 
Масалан, Англияда қимматли қоғозлар бўйича ҳисоб-китоблар учун 5 кун, 
облигациялар бўйича – 2 кун, фьючерс шартномалари бўйича эса 1 кун 
ажратилади. 
Ҳисоб-китоб даври давомида мос келувчи брокерлар ўз мижозларидан бир 
томондан улар учун сотиб олинган акциялар учун, бошқа томондан – сотилган 
қимматли қоғозлар ёки уларнинг ўрнини босадиган ҳужжатлар (сертификатлар, 
гувоҳномалар, трансферт ҳужжатлари ва ҳ.к.) учун пул маблағлари олиши 
лозим. 
Акциялар харидорига акцияни харид қилиш ҳақида битим тузилган 
пайтдан бошлаб дивиденд олиш ҳуқуқи берилади, бироқ унга эгалик ҳуқуқини 
у мос келувчи акциядорлик жамиятининг акциялари унинг акциядорлари 
рессетрида рўйхатга олинган санадан бошлаб олади. Акциядорлар реестри 
(регистри) компания танлаган регистратор томонидан юритилади.