Hozirgi zamon xalqaro huquqi nazariyasi asoslari

Саидов А.Х. 
Межпарламентские  организации  мира:  Справочник.—М..  2004.  —  С.  295-300.
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

yonlar  borasidagi  m uam m olarga  o 'z   dunyoqarashini  bildirib,  asosiy 
e ’tibomi saylanganlar va elektorat o'rtasidagi aloqalaming uzilishini oldini 
olish  uchun  saylovchilar  va  saylanganlar  o'rtasidagi  tegishli  aloqalami 
m untazam   amalga  oshirish  lozimligini  alohida  ta ’kidlaydi1.
2002-yilning  18— 19-oktabrida  Venetsiya  komissiyasi  «Saylovlar 
o ‘tkazish davrida tavsiya etiladigan  normalar majmuyi:  rahbariy prinsiplar 
va  umumiy  doklad»,  deb  nom langan  hujjatni  qabul  qildi.  Ushbu  hujjat 
demokratik  saylovlar  o'tkazish  borasida  umumevropa  tajribasining  us­
tuvor  prinsiplarini  o'zida  jamlagan.  M azkur  hujjatda  Yevropa  saylov 
merosi  asosida  quyidagi  beshta  prinsip  yotishi  ta ’kidlanadi:  umumiy, 
teng, erkin,  yashirin va to ‘g ‘ridan to ‘g ‘ri  saylov huquqi.  Bundan tashqari 
saylovlar  m untazam   ravishda  o'tkazib  turilishi  lozim2.  Yevropa  Ken­
gashining parlament Assambleyasi 2003-yilning 30-yanvarida  1529 (2003) 
raqamli  tavsiyanomani  qabul  qilib,  Venetsiya  komissiyasi  tom onidan 
ishlab  chiqilgan  «Saylovlami  o'tkazish  vaqtida  tavsiya  etiladigan  nor­
m alar  majmuyi»ni  Saylovlar  to'g'risidagi  Yevropa  konvensiyasiga  ay- 
lantirishga  chaqirdi.
Inson  huquqlari  bo'yicha  Yevropa  sudining  Yevropa  Kengashiga 
kiruvchi  a ’zo  davlatlar  fuqarolarining  saylov  huquqlarini  himoya  qilish 
borasidagi  faoliyati  ham da  tashkilotning  pretsedentlik  huquqi  saylov 
huquqi  borasidagi  xalqaro  prinsiplam i  ancha  boyitdi3.  Yevropa  Ken­
gashiga a ’zo davlatlarning  fuqarolari  tom onidan  kelib tushgan  ko'pgina 
yakka  tartibdagi  shikoyatlarni  ko'rib  chiqish  asosida  Inson  huquqlari 
b o 'y ich a   Strasburg  sudi  saylov  huquqiga  tegishli  bo'lgan  Yevropa 
pretsedentlik  huquqini  ishlab  chiqdi.
2002-yilning  20-dekabrida Markaziy va Sharqiy Yevropa  mamlakat - 
larida  saylovlar  o'tkazish  tashkilotchilari  assotsiatsiyasi  2002-yil  22— 
28-sentabr kunlari qabul qilingan  Demokratik saylovlar standartlari, say­
lov huquq va erkinliklari to'g'risidagi  konvensiya  loyihasini taqdim  etib, 
Yevropa  Kengashining  parlam ent  Assambleyasi  muhokamasiga  qo'ydi.
M D H   davlatlarining  parlam entlararo  Assambleyasi  xalqaro  saylov 
huquqi  rivojlanishiga  o'zining  munosib  hissasini  qo'shib,  2001-yil  7- 
o k tab rd a  M ustaqil  D av latlar  H am d o 'stlig ig a  a ’zo  m am lakatlarda 
dem okratik saylov standartlari, saylov huquqi va erkinliklari to'g'risidagi 
konvensiya  qabul  qildi4.
Bular  «Yevropa  saylov  huquqi»ning  shakllanayotganligi  to'g'risida
1
  Qarang:  Election  systems.  Comparative  World  Review.  —  Geneva,  1993.
2
 Qarang: Свод рекомендуемых норм  при  проведении выборов.  Руководящие прин­
ципы  и  Пояснительный доклад.  —  Страсбург,  2002.  —  С  14
3
 Qarang:  Европейский Суд по правам человека:  Избранные решения.  —М.,  2000.
4
  Борисов И.Б.,  Молив Ю.Н.
  Основные  права  и  объязонности  государств  в  изби­
рательном  процессе  / /   Московский  журнал  международного  права,  2002.  —  №1. 
-   С. 
8
.
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

gapirishga imkon beradi.  Bunga Yevropada saylov mexanizmlarini shakl- 
lantirish  jarayonlariga  dunyoning  boshqa  joylariga  qaraganda  ko'proq 
e ’tibor berilayotganligi  ham  sabab  bo‘lmoqda.  M asalaning  ikkinchi  to ­
moni ham  bor. Yevropacha saylov standartlari dunyoning boshqa qit’alari 
va mintaqalari  uchun andoza bo'la  oladimi  yoki  yo'qm i?  Buning uchun 
boshqa  m intaqalarda  ham  tegishli  ijtimoiy  baza  vujudga  kelishi  kerak.
Hokimiyat  asosini  fuqarolar  tom onidan  o'z  huquq  va  m ajburiyat­
larini,  m untazam ,  erkin  va  adolatli  saylovlar,  umumiy  va  teng  saylov 
huquqi,  turli  xil  partiyalar  uchun  ochiq  bo'lgan  va  yashirin  ovoz  berish 
orqali  amalga  oshiriladigan  hamda  hokimiyatdan  mustaqil  bo'lgan  m u- 
tassadilar  nazorati  ostidagi,  firibgarlik  va  qo'rqitishlardan  xolis  bo'lgan 
insonlarga  tegishli  xohish-iroda  tashkil  etadi2.
Haqiqatan  ham  saylov huquqi prinsiplari  demokratik  davlatlar kon­
st itutsiyalari  va  qonunchiligida  o'z  aksini  topm oqda.  U lam ing  ta ’siri 
ostida  XX  asm ing  o'rtalariga  kelib,  saylov  huquqining  um um e’tirof et­
gan  prinsiplari  doirasini  o'rganish  kengayib  bordi.  Ko'pgina  hollarda 
xalqaro-huquqiy normalarni milliy huquqqa implimentatsiya qilish orqali 
yoki  davlat  ichida  majburiy  bo'lgan  akt  chiqarish  yoxud  inkoratsiya 
orqali  erishilmoqda  (masalan,  anglo-sakson  huquqiy  oilasida  bo'lgani 
kabi  sud  praktikasi  orqali).
«Davlat  konstitutsiyasi  va  qonunlari  yordam ida  saylov  jarayonini 
tartibga solishga  bo'lgan  huquq  saylov huquqining  xalqaro  institut  nor­
malarida  mustahkamlab  qo'yilgan  formal  huquqqa  (davlatlarning  hu­
quq  va  majburiyatlariga)  qaraganda  real  hisoblanadi.  Bu  degani,  formal 
huquq  to'g 'rid an  to 'g 'ri  harakat  qilmaydi  va  tegishli  davlatda  huquqiy 
va  siyosiy  majburiyatlarni  amalga  kiritish  protsedurasidan  tashqari  ho ­
latda  milliy  huquq  subyektlariga  majburiyat  yuklay  olmaydi»1.
Shunday qilib,  hozirgi dunyoda milliy saylov qonunchiligidan xalqaro 
saylov  huquqi  kodifikatsiyasigacha  bo'lgan  rivojlanish,  ya’ni  saylovlar 
borasidagi  xalqaro-huquqiy  normalarning  yagona  tizimini  shakllanti- 
rishga  bo'lgan  tendensiya  kuzatilmoqda.