Раҳмонов Улуғбек Каримович

Мактабгача таълим муассасаларида қўшиқ айтишга 
ўргатиш 
Режа:
1. Қўшиқ айтишга ўргатишнинг ахамияти.
2. Қўшиқ айтиш малакаларини шакллантириш. 
Мактабгача таълим муассасаларида мусиқа тарбиячиси ўзининг 
машғулоти давомида болаларнинг қўшиқ айтиш малакаларини 
мунтазам равишда ривожлантириб бориши асосий жараён 
хисобланади.
Товуш ҳосил бўлиши нафас олиш, дикция ва хор (ансамблда 
интонациянинг софлиги, овознинг уйғунлиги) малакаларининг 
шаклланишини назарда тутади. Уларни ўрганиш жараёни 
мураккаблашиб боради. Бундан ташқари болада қўшиқчилик 
ижодини ҳам ўстириш лозим. 
Қўшиқчилик овози, мусиқа қобилиятини ўстириш, мусиқа саводи 
назарияларини эгаллаш мактабда ноталар бўйича куйлашни 
муваффакиятли ўрганишга имкон беради. 
Мусиқа тарбиячиси қўшиқ айтишни ўргатар экан, болалар уни 
қандай эгаллаётганлигини кузатиб боради ва мувофиқ келувчи 
услублар билан товуш ҳосил қилиш ёки соф талаффуз этишда, нафас 
олиш ёки нутқда уларга ёрдам беради. Масалан, товуш ҳосил қилиш 
устида ишлашда катта киши ёки яхши куйлайдиган бола буни қандай 
бажариши кераклигини кўрсатиб беради. Оҳангдорликка эришиш 
учун унли товушларни (а, о, у, ў, э, и) яхши айтишга ўргатиш лозим. 
Шу мақсадда турли хил машқлар ёки қўшиқларнинг айрим 
куйларидан фойдаланилади. 
Нутқни ўстириш усуллари (тўғри, аниқ талаффуз қилиш) кўп 
жиҳатдан бадиий матнга, унинг маъносини тўғри тушунишга 
боғлиқдир. Қўшиқда талаффуз қилиш қийин бўлган сўзлар кўп 

---

44 
учрайди ва катта киши уларга эътибор бериб, тушунтиради, бир неча 
марта такрорлайди.
Талаффуз софлигининг ўсиши, тинглаш малакалари ва
эшитиб, ўз-ўзини тинглаб, контрол қилишнинг шаклланишига 
боғлиқдир. Болага айтилган ёки мусика асбобида чалинган тинглаш 
ва ўзини бошқариб, уни такрорлаш топширилади. Тўрт-етти ёшли 
болалар соф талаффузни ўстириш учун турли топшириқларни бажара 
оладилар: 
- қўшиқни куйлашдан олдин мослашиш жараёни: педагог 
пардани айтади (қўшиқнинг биринчи товуши), сўнгра болалар 
товушни яста-секин текислаб такрор айтишлари керак;
- мусиқа тарбиячисининг қўл ишорасига кўра янграётган куйни 
тинглаган ҳолда товушни ушлаб туриш. (чўзиш, айниқса қўшиқнинг 
охирги товушини чўзиш); 
— қўшиқни ўрганишдан олдин турли тонликлардаги кичик 
қўшиқларни хиргойи қилиш; 
- қўшиқда учрайдиган қийин қисмларни ҳамма билан биргаликда 
ёки якка тарзда бир неча марта айтиш;
- ўзларининг овоз баландликларига мувофиқ келувчи тонликда 
куйнинг йўналишини, йўғон ва ингичка товушларни идрок қилиш бу 
музика тинглаш тасаввурларининг шаклланишига ёрдам беради (беш 
- етти ёшли болалар учун фойдали); 
- тинглаш тасаввурларини кўриш тасаввурларига қўшимча 
(қушча баландда туриб, баланд, жарангдор овоз билан чирқиллаяпти, 
бошқаси эса пастга қўниб, ингичка овоз билан куйлаяпти) 
ривожлантириш. 
дирижёрнинг қандай — баланд ёки паст куйлаши кераклигини 
кўрсатувчи шартли ишоралари (қўлнинг ҳаракати) ни тушуниш; 
- ҳеч нарса жўрлигисиз, энг қийин жойларда катта кишининг 
ёрдамида (овоз ёки мусика асбоби) куйлаш. 
Тартибли куйлаш усуллари (темп, ритм, тембр, жаранглаш кучи 
бўйича) жамоа машғулотлари жараёнида таркиб топади. Болалар 
байрам қўшиқларини шодон, тантанали, аллани — майин, оҳиста 
куйлаш кераклигини ҳис қилишлари учун ижро этиладиган асарнинг
умумий кайфиятини доимо уларга эслатиб туриш керак. Қўшиқ 
айтиш малакаларига ўргатиш ёлғиз мақсад бўлиб қолмай, балки 
ифодали, бевосита ва онгли ижро этишга ёрдам берувчи 
воситалардир. Болалар кўшиқни ўрганар эканлар, куйнинг мазмуни, 
(оҳангдор, узуқ-юлуқ), темпи (секин, ҳаракат-динамикаси (баланд, 

---

45 
секин) ҳақида маълумотга эга бўлади. Бу белгилар билан танишиб 
олган болалар уларни ўз гапларида, жавобларида қўллай 
бошлайдилар. 
Боланинг овози ва қобилияти фақат қўшиқ ўрганиш жараёнида 
эмас, балки товуш баландлиги қобилияти, қўшиқ айтиш 
талаффузида, уларнинг қобилиятини ўстирувчи махсус машқлар 
орқали ҳам шакллантирилади. Машғулотларда овоз созлаш машқлари
фақат 2-4 минутгина давом этади, бироқ уларни режали тарзда 
такрорлаш товушнинг тўғри шаклланишига ва овознинг тиниқ 
чиқишига ёрдам беради. 
Болалар боғчасида нота билан куйлашга ўргатилмайди, бироқ 
боланинг қобилияти мураккаб ҳаракатлар-товуш ва ноталарни 
қиёслашга тайёрланади. Болаларга нота чизиғи, калит, ҳажми 
тактлари тушунтирилмайди, бирок-улар узунлик (нимчорак, чорак), 
товушлар баландлиги, куйчанг ҳаракатларнинг йўналишини 
(юқорига, пастга, бир босқичда, босқич оша) белгиланадиган 
қўлларнинг 
шартли 
ҳаракатлари 
ва 
расмлар 
тасаввурини 
тушунадилар. Бола мусика товушини унинг расми ва маълум 
белгилари билан қиёслашга ўргатилади. Ҳар бир қўшиқни ўрганиш 
бир неча босқичларни босиб ўтади. Қўшиқ аввал болаларни 
қизиқтириши, уларни ўзига жалб қилиши, қўшиқ айтишга 
иштиёқини уйғотиш керак. Ифодали ижро этиш ва мусиқа 
тарбиячисининг ифодали тушунтириши мана шунга йўллангандир. 
Шундан сўнг қўшиқни ўрганиш жараёнида қўшиқ айтиш малакаси 
эгалланади, овоз ва қобилият ўсади. Ҳар бир кейинги машғулотда 
янги топшириқлар қўйилади: куйнинг қийин жойларида алоҳида 
куйланади, матн керакли ритмда, пичирлаб айтилади, айрим фразалар 
навбатма-навбат ижро этилади, ҳамма биргаликда жўрсиз куйлайди 
ва бошқалар. Натижада оҳанг яхши ўзлаштирилиб, қўшиқ ифодали 
куйланади. Қўшиқ бола ҳаётига мана шундай кириб келади.
Мустақил иш: 
1. Қўшиқ айтиш услуби хақида реферат тайёрлаш.
2. Кўргазмали қурол ва реферат тайёрлаш.