Шуҳрат эргашев жаҳон тарихи (Янги давр. 1-қисм. Xvi–xviii асрлар)

Аграр муносабатлар. Ироқда Усмонийлар ҳокимиятининг ўрна-
тилиши фақат маъмурий тизимни ўзгартириб қолмасдан, аграр му-
носабатлар ва солиқ тизимида ҳам жиддий ўзгаришларга олиб кел-
ди. Усмонийлар қишлоқдаги мулкий муносабатларни тартибга со-
лишда эски кадастрдан фойдаланди, аммо солиқларни аниқ ҳисобга 
олиш учун ерларнинг янги рўйхатини ҳам туздилар.
Ироқда аввалги феодал институтларнинг баъзилари бекор 
қилинди, иқта
1
ер эгалиги ноқонуний деб эълон қилинди ва бу билан 
мамлуклар тизимининг асослари йўқ қилинди, деҳқонларнинг баъ-
зи бир мажбуриятлари бекор қилинди, айрим солиқларнинг миқдори 
пасайтирилди. Ушбу ўзгаришларнинг барчаси қонунда ўз аксини 
топди. Масалан, 1574 –1595 йиллари қабул қилинган қонунларда ер 
ўлчамларига аниқлик киритилган. Энг кичик ер ўлчами деб дёнюм
2
қабул қилинди. У энига ва бўйига 40 қадам қилиб белгиланди. Бир 
деҳқонга тегишли ер – чифтлик
3
юқори ҳосилдор ерларда 80 дёнюм, 
ўртача ҳосилдор ерларда 100 дёнюм, кам ҳосилли ерларда эса 150 
дёнюмга тенг эди. Солиқ ҳам ернинг ҳосилдорлигига
қараб, икки 
ёки уч дёнюмга бир ақча
4
тўланган. Бўш ётган ерларга ишлов бе-
риб, уни оборотга қўшган деҳқонлардан солиқ олинмаган. Аксинча, 
узрли сабабларсиз ерга ишлов бермаган деҳқон ернинг ўлчамига 
қараб 75 дан 300 ақчагача солиқ тўлаган. Деҳқоннинг уйланмаган 
ўғиллари бўлса ҳар бирига 6 ақчадан 12 ақчагача солиқ тўлаш ло-
зим бўлган.
Бундан ташқари натурал солиқлар ҳам мавжуд эди. Суғориладиган 
ерлардан олинадиган натурал солиқ – ушр одатда ҳосилнинг 1/4 
қисмини, бехре
5
эса 1/15 қисмини ташкил қиларди. Деҳқончилик 
1
Иқта – Яқин ва Ўрта Шарқ мамлакатларида ҳукмдор томонидан феодалга катта хиз-
матлари эвазига инъом қилинган чек ер.
2
Замонавий дёнюм 0,25 гектарга тенг.
3
 Чифтлик (арабча чифт, форсча жуфт) – бир кунда иккита ҳўкиз билан ҳайдалиши 
мумкин бўлган ер.
4
Ақча – султон Ўрхон (1326 –1359) даврида зарб қилинган майда кумуш танга.
5
Бехре – сувдан ёки сув келадиган ариқдан фойдаланганлик учун тўланадиган солиқ.
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

478
ва чорвачиликдан олинадиган солиқлар ҳам қонунларда аниқ қилиб 
белгиланган эди.
Усмонийлар даврида Ироқда ерга эгалик қилиш ва мулкчилик-
нинг қуйидаги турлари мавжуд эди:
1. Мири – давлат солиғига тортиладиган ерлар. Улар ишлов бе-
риладиган ерларнинг асосий қисмини ташкил қилиб, давлат хази-
насига тушадиган асосий даромад ва натурал солиқлар шу ерлардан 
олинарди.
2. Хос – эгалик қилиш шарти билан юқори даражали давлат 
амалдорларига бериладиган ерлар.
3. Мулк – айрим феодалларнинг хусусий ерлари. Бу ерлар ишлов 
бериладиган ерларнинг жуда кам қисмини ташкил этган.
4. Тимар ва зеаметлар – бу ер эгалари сипоҳийлар ҳарбий хиз-
матлари учун ерга эгалик қилар ва оладиган даромадига қараб маъ-
лум сондаги аскарларни қўшинга берарди.
5. Жамоа ерлари.
6. Кичик ер эгалари бўлган деҳқонларнинг ерлари.
7. Кўчманчи ва ярим кўчманчи қабилаларнинг ерлари.
8. Вақф – диний ташкилотга тақдим этилган ёки фойдаланиш 
учун маълум муддатга берилган ерлар.