Шуҳрат эргашев жаҳон тарихи (Янги давр. 1-қисм. Xvi–xviii асрлар)

Ироқ Усмонийлар империяси таркибида
Ироқ турк-эрон истилочилик интилишларининг муҳим объект-
ларидан саналарди. Форс қўлтиғига чиқишнинг қулай йўлларида 
жойлашган, Ғарб билан Шарқни боғловчи жаҳон савдо йўлининг 
муҳим қисми ҳисобланган Ироқ азалдан босқинчиларни ўзига жалб 
қилиб келган.
1467 йилдан XVI аср бошларигача Ироқ Оқ қуюнлилар давлати 
таркибига кирган. 1508 йили Сафавийлар Оқ қуюнлилар давлати 
таркибига кирувчи ерларни забт этиб, улар ҳукмронлигига хотима 
ясади.
Сафавийлар Ироқдаги мусулмон суннийларга ва христиан-
ларга нисбатан ўта қаттиқўллик муносабатида бўлди, уларнинг 
муқаддас жойлари вайрон қилиниб, уламолар, сўфийлар ва христи-
ан руҳонийлари қувғин қилинди.
Сафавийларнинг маҳаллий аҳолини диний ва этник камситиш 
сиёсати аҳоли ўртасида ҳаққоний норозиликка олиб келди. 1514 
йили баъзи курд қабилалари Усмонийлар ҳомийлигига ўтдилар 
ва ўзларинининг автоном ҳуқуқларини сақлаб қолдилар. 1515 
йили Шимолий Месопотамияда Сафавийларга қарши қўзғолон 
кўтарилиб, унда курдлар билан бир қаторда оссуриялик христи-
анлар ҳам фаол иштирок этишди. Қўзғолончилар қизилбошлардан 
қатор шаҳарларни озод қилдилар, лекин кучлар тенг эмаслиги сабаб-
ли султон Салим I га ёрдам ва ҳомийлик сўраб мурожаат қилдилар. 
1516 йили Порта Юқори Месопотамияни ҳомийликка олганлигини 
эълон қилди. Қўзғолончилар ғалабасидан сўнг бутун Шимолий Ме-
сопотамия Усмонийлар қўл остига ўтди. 1529 йили қўзғолончилар 
Бағдодни эгаллашди.
1533 йили султон Сулаймон Қонунчи (1520 –1566) Сафавийларга 
қарши юриш бошлаб, 140 минг кишилик қўшин жўнатди. Ироқда 
аҳоли Сулаймон армиясини халоскор сифатида қарши олди. 1534 
йил ёзида турклар Сафавийлар пойтахти Табриз шаҳрини эгаллади. 
Мамлакатда диний бағрикенглик тикланди. Шу йили Бағдод ва Мо-
сул эйалетлари
1
ташкил қилинди. Тез орада Ироқнинг қолган қисми 
1
Эйалет арабча иалат сўзининг туркча айтилиши. Эйалет Усмонийлар империясидаги 
энг йирик ҳарбий-маъмурий бирлик бўлиб, вазир ёки пошо унвонига эга бўлган бейларбей 
томонидан бошқарилган. Пошо унвонидан келиб чиқиб, кўпинча пошолиқ деб ҳам атал-
ган. 1864 йили эйелетлар вилайетлар деб қайта номланди ва бошқарувчилар вали деб атала 
бошланди.
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

476
ҳам Усмонийларга тобеликни тан олди. 1546 йили Жанубий Ироқ 
пойтахти Басра бўлган Усмоний эйалетига айлантирилди. Бу билан 
Усмонийлар империяси португалияликлар экспансиясига қарши ту-
риш ва Басра божхонасидан яхшигина фойда олиш имкониятига эга 
бўлдилар.
Порта ҳокимияти Арабистон ярим оролининг шарқий қисмига 
ҳам жорий қилиниб, бу ерда ал-Хос эйалети ташкил қилинди.
Сафавийлар Усмонийларга қарши курашда португалияликлар 
ёрдамига таянди, лекин 1548 –1549 ва 1554 –1555 йиллари бўлиб 
ўтган турк-форс урушлари Усмонийлар фойдасига ҳал бўлди. Са-
фавийлар ўзларининг даъволаридан воз кечиб, 1555 йил май ойида 
имзоланган Амасия сулҳига биноан Ироқнинг Усмонийлар импери-
яси таркибига кирганлигини тан олишга мажбур бўлдилар. Умуман 
Усмонийлар билан Сафавийлар ўртасида бир асрдан кўпроқ давом 
этган кураш 1638 йили Усмонийларнинг ғалабаси билан якунланди.
Ироқ Усмонийлар империяси таркибига кириши билан унда 
қуйидаги эйалетлар ташкил қилинди: Бағдод, Басра, Мосул, 
Шаҳризор. Эйалетларнинг ҳуқуқий ҳолати, уларни бошқариш ти-
зими, ички тузилиши, ҳуқуқ ва мажбуриятлари махсус қонун билан 
ўрнатилди. Эйалетлар санжакларга бўлинди. Ироқ эйалетларининг 
маъмурий-ҳуқуқий даражаси турлича бўлиб, бу Усмонийлар томо-
нидан ўрнатилган эди.
Басра ва Шарқий Арабистон эйалетлари маълум автономияга эга 
бўлса-да, уларда султон қўшинлари жойлаштирилган. Бу эйалетлар-
дан олинадиган йиллик даромад тўғридан-тўғри султон хазинасига 
тушарди.
Усмонийларнинг бошқарув тизими тарихан бир-бирига яқин 
ҳудудларнинг сиёсий бирлашувига йўл қўймасди ва айни пайт-
да ҳар бирининг алоҳида-алоҳида бўлиб марказий ҳокимиятга 
бўйсинишини таъминларди.
Турклар Ироқда ўз ҳокимиятини ўрнатар эканлар, аввало аср-
лар давомида шаклланган этно-конфессионал ҳолатни ҳисобга ол-
ганлар. Ироқ аҳолиси ҳам этник, ҳам диний нуқтаи-назардан жуда 
хилма-хил эди. Бу ерда араблар, курдлар, форслар, турклар, оссури-
яликлар, яҳудийлар ва арманлар асрлар давомида қўшни яшашган, 
ҳамкорлик қилишган, дўстлашган, баъзан жанжал ҳам қилишган. 
Улар диний жиҳатдан мусулмон сунналарга, мусулмон шиаларга, 
христианларга, яҳудийларга, иезидларга ва бошқа бир қанча дин ва 
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

477
мазҳабларга бўлинишган. Аҳолининг кўпчилиги учта-тўртта тилда 
бемалол сўзлашишган ва бу оддий ҳол ҳисобланган.
Ироқ шиалар учун алоҳида аҳамиятга эга эди, чунки бу ерда 
уларнинг муқаддас қадамжойлари, турли мамлакатлардан шиалар 
ҳаж зиёрати учун келадиган шаҳарлар – Нажаф ва Карбала жойлаш-
ган.