Шуҳрат эргашев жаҳон тарихи (Янги давр. 1-қисм. Xvi–xviii асрлар)

XXIII боб бўйича саволлар
1. Янги давр бошларида Кореяда ерга эгалик қилиш шакли ва ижтимо-
ий тузумнинг қандай ўзига хос жиҳатларини ажратиб кўрсатиш
мумкин?
2. XVI асрда Кореяда юз берган қайси сиёсий жараёнлар марказий
ҳокимиятнинг заифлашувига олиб келди?
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

403
3. XVI аср охирларида Кореяга японлар тажовузининг сабаблари нима-
да эди ва у қандай оқибатларга олиб келди?
4. XVII асрдаги маньчжурлар босқини Кореянинг сиёсий ривожлани-
шида қандай оқибатларга олиб келди?
5. XVII асрда сирхак ҳаракати вакиллари томонидан олға сурилган
ислоҳотлар корейс жамиятида қандай ўзгаришларни амалга оши-
ришга қартилган эди?
6. XVIII асрда Кореяда амалга ошрилган ислоҳотлар жамиятда қандай
ўзгаришларга олиб келди?
XXIV Б О Б. XVI–XVIII АСРЛАРДА МЎҒУЛИСТОН
Янги даврга Мўғулистон ўзининг аввалги қудратини йўқотган, 
жанубий Сибирдан Буюк Хитой деворигача ҳамда Хинган тоғидан 
Тянь-Шань этакларигача бўлган катта ҳудудда жойлашган, бир-бири 
билан доимий урушаётган ҳудудлардан иборат тарқоқлик ҳолатда 
кириб келди. Аҳолининг асосий машғулоти чорвачилик бўлиб, об-
ҳавонинг ноқулайлиги ва ернинг унумсизлиги сабабли деҳқончилик 
ривожланмаган эди.
Давлат тепасида расман умуммўғул хони турарди. Хон ҳоки-
миятининг белгиси бўлиб 1288 йилан 1380 йилгача Хитойда 
ҳукмронлик қилган Юань сулоласининг муҳри ҳисобланарди. XV 
аср охирида умуммўғул хони Даян-хон ўзини «Да Юань Да Кэхань» 
(Буюк Юань империясининг Буюк хони) деб эълон қилди ва бу
билан шу сулоланинг вориси эканлигини яна бир бор таъкидлади.
1543 йили Даян-хон вафот этди. Бу ҳодиса Мўғулистоннинг си-
ёсий тарихида ўзига хос бурилиш нуқтаси бўлиб, шундан кейин 
мамлакатнинг таназзулга юз тутиш жараёни кучайди. Даян-хоннинг 
катта ўғиллари ҳукмронлик қилаётган Мўғулистоннинг жанубий 
қисми ажралиб чиқа бошлади. Бу ҳудудлар Хитой билан яқин алоқа 
ўрнатган эди.
Мўғулистоннинг шимолий қисми ҳам ажралишга мойил бўлиб, 
бу ерлар Даян-хоннинг кичик ўғли Герсэндзэга қарашли ва Халха 
деб аталаётган эди.
Маньчжурлар XVII аср ўрталарида, ҳали Хитойни эгаллаш-
ларидан олдин Мўғулистоннинг жануби-шарқий қисмини босиб 
олишга ҳаракат қилдилар. Ҳокимият тепасида турган Лигдан-
хон маньчжурларга қарши минлар билан иттифоқ тузди. Бироқ 
иттифоқчилар мағлубиятга учраганларидан сўнг, 1634 йили, мань-
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

404
чжурлар императори Абахай Жанубий Мўғулистоннинг хони деб 
эълон қилинди. Халха мустақиллигини сақлаб қолди ва бу ҳол 
маньчжурларни қаноатлантирмас эди. Халхаликлар эса маньчжур-
ларнинг ҳужумидан сақланиш учун ойратлар билан иттифоқ тузди 
ҳамда Абахайга совға-саломлар юборди.
Шундай қилиб XVII аср бошига келиб мўғул қабилалари жой-
лашган учта асосий ҳудудни ажратиш мумкин – Жанубий (Чахар), 
Шимолий (Халха) ва Ғарбий (Ойрат).
Ҳали Чингизхон зомонидаёқ Мўғулистонга кириб келган 
буддавийлик янада кенгроқ тарқалди. Буддавийликнинг турли 
йўналишларидан XVI аср ўрталарига келиб Мўғулистонга Тибетдан 
кириб келган ламаизм ҳукмрон дин сифатида ўрнатилди. 1578 йили 
Тибетнинг олий ламаси билан Жанубий Мўғулистон ҳукмдорлари 
ўртасида бўлиб ўтган музокаралардан сўнг Хитойга қарши ўзига 
хос тибет-мўғул иттифоқи шаклланди. Алтанхон Тибетнинг диний 
раҳбарини Далай-лама (Донишмандлик уммони) унвони билан сий-
лади.
1586 йили Алтанхоннинг чевараси Тибетнинг бош ламаси қилиб 
сайланди. Бу ламаизмни мўғул бошқарган биринчи ва ягона ҳолат 
эди.
Тез орада Халха ҳукмдори Абатай ҳам ламаизмга ўтганлигини 
эълон қилди ва Мўғулистондаги дастлабки дацанлар (ламаизмда 
ибодатхона шундай аталади) қурилди. 1642 йили Тушету хоннинг 
ўғли Ундур Мўғулистон ҳудудидаги барча дацанларнинг бошлиғи 
этиб тайинланди.
Ламаизм билан бирга мўғул маданияти ва ёзуви ривожланди.
Дацанлар қошида мактаблар очилиб, маълумотли кишилар тай-
ёрлаш ўчоғига айланди. Бошқа томондан, дацанлар ўз қаторига 
ҳар йили кўплаб эркакларни оларди ва бу ҳол Мўғулистоннинг 
иқтисодий ривожланишига салбий таъсир этмасдан қолмади.