72
3) delimitativ yoki chegaralash. Urg‘u so‘zlarning, sintagma va frazalarning
chegarasini belgilab beradi.
4) rekognitiv, ya’ni urg‘u so‘z yoki morfemalarni urg‘uning o‘rniga qarab
tanib olish vazifasini bajaradi..
Urg‘u intonatsiyaning tarkibiy qismi bo‘lgani holda, o‘zi ham diskret birlik
bo‘lib, tovush cho‘ziqligi yoki miqdori, urg‘uli bo‘g‘inning ajratilishiga yordam
beruvchi tovush kuchi, bo‘g‘in tarkibidagi unlining sifati va tonning balandligi kabi
komponentlarning kombinatsiyasidan tashkil topadi. Shuni ta’kidlash joizki, urg‘u
tarkibidagi komponentlarning proporsiyasi turlicha bo‘lishi mumkin. Shunga ko‘ra
urg‘u turlari ajratiladi. Agar urg‘u tarkibida uni tashkil etuvchi boshqa
komponentlarga nisbatan tovush kuchining miqdori ko‘proq bo‘lsa, bunday urg‘u
ekspirator urg‘u; tovushning miqdoriy belgisi ustun bo‘lsa, kvantitativ urg‘u; tonning
balandligi ustun bo‘lsa, muzikal urg‘u hisoblanadi
1
. Har bir tilning artikulyatsion-
akustik xususiyatlaridan kelib chiqib turli tillarda urg‘uning turlari ham turlicha
bo‘lishi mumkin. Shu jihatdan o‘zbek tili urg‘usi qanday urg‘u, degan savol tug‘iladi.
Bu borada tilshunoslar o‘rtasida bir xillik mavjud emas. Ayrim tilshunoslar
turkiy tillardagi urg‘u, asosan ekspirator urg‘u ekanligini e’tirof etadilar va bu urg‘u
ustiga asosiy tonning ko‘tarilishi, ya’ni muzikal urg‘u qo‘shimcha bo‘lishi
mumkinligini ta’kidlaydilar
2
.
Urg‘u haqidagi ikkinchi nazariya tarafdorlari esa shu nazariya asoschilari
G.Rakket va B.Kollinderga ergashgan holda, turkiy tillardagi urg‘u ekspirator emas,
balki muzikal urg‘u ekanligini ta’kidlaydilar
3
.
O‘zbek tilining aksentologik xususiyatlari haqida fikr yuritar ekan,
prof.M.Mirtojiev o‘zbek tili urg‘usi kvantitativ urg‘u ekanligini e’tirof etadi. Uning
fikricha, o‘zbek tilida leksik urg‘u kvantitativ urg‘u bo‘lib, chetdan o‘zlashtirilgan
so‘zlarning bo‘g‘inidagi dinamik urg‘uni ham o‘zgartirib, o‘z ta’siriga oladi
4
.
Turkiy tillardagi urg‘uning tabiati va xususiyatlari haqida N.A.Baskakovning
fikri ham e’tiborga loyiqdir. Uning fikricha, turkiy tillardagi urg‘uni ikki planda
o‘rganish lozim: alohida so‘zga nisbatan so‘z tarkibidagi biron bo‘g‘inning kuch
bilan ajratilishini ko‘rsatuvchi dinamik yoki ekspirator urg‘u hamda mantiqiy planda
jumla tarkibidagi biron bir bo‘lakning mazmuniy ajratilishini ko‘rsatuvchi mantiqiy
yoki muzikal urg‘u
5
.
Ko‘rinadiki, dinamiklik so‘z urg‘usiga nisbatan, muzikallik esa jumla yoki
logik urg‘uga nisbatan belgilanadi.
I.A.Kissen o‘zbek talabalarga rus tilini o‘rgatish jarayonidagi kuzatuvlari
asosida quyidagilarni bayon etadi: “Rus tilining urg‘usi kuch jihatdan o‘zbek
tilidagiga nisbatan kuchliroq bo‘lib, o‘zbek tilida urg‘uli bo‘g‘inlar ovoz kuchining
o‘zgarishi bilan xarakterlanmaydi va bu bo‘g‘inlarni alohida kuch bilan talaffuz
qilish
o‘zbeklar uchun xos emas. Shu sababdan rus tilini o‘rganayotgan talabalar
o‘rganishning dastlabki bosqichida urg‘uli bo‘g‘inni yetarli miqdordagi kuch bilan
talaffuz qilmaydilar”.
1
Матусевич М.И. Современный русский язык. Фонетика. –Москва: Просвещение, 1976. –С.224-225.
2
Бу ҳақида қаранг: Баскаков Н.А. Историко-типологическая фонология тюркских языков. –М: Наука, 1988. –С.185-199.
3
Ўша асар, ўша бет.
4
Миртожиев М. Ўзбек тилида лексик урғу // Ўзбек тили ва адабиёти, №3, 2011. -Б.24-31.
5
Баскаков Н.А. Историко-типологическая фонология тюркских языков. –М.: Наука, 1988. –С.186.
74
ta’kidlaganidek, intonatsiya gapda ikki funksiyani bajaradi: struktur-sintaktik
(uyushtiruvchi)
va xususiy semantik
1
.
Intonatsiyaning struktur-sintaktik funksiyasi intonemalarni birlashtirish va
ajratish imkoniyatlari bilan belgilanadi. Bu funksiya yordamida jumlaning
tugallanganligi va tugallanmaganligi oppozitsiyasi, jumla komponentlarining
bog‘liqligi va ajralganligi, uyushganligi va uyushmaganligi kabi oppozitsiyalar
ifodalanadi.
Intonatsiyaning semantik funksiyasi esa kommunikatsiya jarayonida yuzaga
chiqadi. U nutq akti va muloqot vaziyati ta’sirida jumla mazmunining o‘zgarishi
bilan belgilanadi. Bunga ko‘ra, intonatsiya gaplarning kommunikativ hamda
informativ turlarini, mazmuniy tugallanganligi yoki tugallanmaganligini, emotsional
bo‘yog‘ini, kommunikantlarning bir-biriga va bildirilayotgan fikrga munosabatlarini
ifodalaydi. Masalan, quyidagi misollar orqali intonatsiyaning gapning aktual
bo‘linishiga ta’sirini ko‘rishimiz mumkin. Ovoz tonining ko‘tarilishi gap tarkibidagi
qaysi bo‘lakka to‘g‘ri kelishi (logik urg‘uning o‘rni)ga va pauzaning o‘rniga qarab
gapning tema-rematik munosabati o‘zgarishi mumkin:
Do'stlaringiz bilan baham: