O‘zbek tili fonetikasi

novы  (Ikki  kun  unga  yangi  tuyuldi)  jumlasidagi  Ikki  kun  ni  unga  yangi  tuyuldi 
komponenti bilan bog‘laydigan bo‘lsak, u holda yangi kunga tegishli bo‘ladi. Aslida 
esa she’rda boshqa mazmun kuzatiladi: Dva dnya // yemu kazalis novы uedinyonnыe 
polya / proxlada sumrachnoy dubravы / jurchane tixogo ruchya. Bundan ko‘rinadiki, 
kun yangi emas, balki dalalar, salqinlik va shivirlash yangi edi. Agar ushbu jumlani 
tashkil etgan turli komponentlarni, xususan,  ikki kun ni pauza yordamida ajratib  kun 
ni unga bilan bog‘lasak, bunday holatda be’manolik yuzaga keladi 
Rus  intonatsiyasining  o‘ziga  xos  jihatlarini  yoritar  ekan,  M.I.Matusevich 
melodika  sub’ektiv,  erkin  bo‘lishi  mumkin  emasligini  ta’kidlaydi.  Uning 
ta’kidlashicha, melodika har bir tilning grammatik strukturasiga mos bo‘lishi lozim; 
so‘zlovchida (tinglovchida ham) o‘z tili melodikasining muayyan  modellari mavjud 
bo‘ladi.  Bularni  bilmasdan  turib  so‘zlovchilar  bir-birlarini,  ayniqsa,  bildirilayotgan 
jumlalarning  nozik  qirralarini  tushunmasligi  mumkin.  Melodikaning  sub’ektivligi 
haqida  esa  faqat  uning  cheklangan  miqdorda  variantlanishi  mumkinligini  e’tiborga 
olgan  holatlardagina  gapirish  mumkin.  Masalan,  bir  matnning  turli  xil  intonatsion 
interpretatsiyasi  mavjud.  Shunda  ham  so‘zlovchi  tilda  mavjud  bo‘lgan  intonatsion 
modellardan  ularning  semantik-sintaktik  strukturasiga  mos  ravishda  foydalanadi. 
Buni sintaktik strukturasi bir xil, lekin intonatsiya yordamida farq qiluvchi darak va 
so‘roq gaplar misolida ko‘rish mumkin
5
. 
                                                                 
1
  Бондарко  Л.В.,  Вербицкая  Л.А.,  Гордина  М.В.  Основы  общей  фонетики.  –  Санкт-Петербург:  Изд.  С.-Петербургского 
университета, 1991. –с.118. 
 
2
 Матусевич М.И. Современный русский язык. Фонетика. –М.: Просвещение, 1976. –с.242.
 
3
 Матусевич М.И. Современный русский язык. Фонетика. –М.: Просвещение, 1976. –с.242.
 
4
  Бондарко  Л.В.,  Вербицкая  Л.А.,  Гордина  М.В.  Основы  общей  фонетики.  Санкт-Петербург:  Изд.  С.-Петербургского 
университета, 1991. –с.118.
 
5
 Матусевич М.И. Современный русский язык. Фонетика. –М.: Просвещение, 1976. –с.242.
 

---

76 
 
Ye.Brizgunova  ham  rus  tilida  intonatsiyaning  xususiyatlarini  o‘rganar  ekan, 
uning  ma’no  farqlash  imkoniyatlarini  gap  leksik-grammatik  sostavining 
kommunikatsiya jarayonida turli ma’nolarda qo‘llanilishi mumkinligi bilan bog‘laydi 
va  buni  quyidagi  holatlarda  yuzaga  keladigan  gaplar  misolida  izohlashga  harakat 
qiladi.  Siz  ekskursiyaga  ketyapsiz.  Ekskursiya  rahbari  sizga  chiptalarni  tarqatyapti: 
Vash  bilet…Vash  bilet…(Sizning  chiptangiz...  Sizning  chiptangiz...)(  IK  –  1).  Siz 
chiptani  tushirib  qo‘ydingiz.  Uni  olgan  kishi  sizdan  so‘raydi:  Vash  bilet?  (IK  –  3) 
(Sizning  chiptangiz?  (Chipta  siznikimi?)).  Tekshiruvchi  har  bir  kishining  chiptasini 
tekshirayotib  so‘raydi:  (A)  Vash  bilet?  (IK  –  4).  (Bu  -chi  yuklamasi  yordamida 
beriladigan  savolning  qisqartirilgan  shakli:  Sizning  chiptangiz?  (Sizning  chiptangiz-
chi?))
1
. 
Uning  fikricha,  gaplarning  ma’nolari  o‘rtasidagi  farq  shu  gaplarning  leksik-
grammatik  tuzlishi  va  ohangi  o‘rtasidagi  o‘zaro  ta’sir  natijasida  yuzaga  chiqadi. 
Masalan, Bugun havo sovuq! Bugun havo sovuq? Qanday ovoz! Qanday ovoz? kabi 
gaplarda  o‘zaro  ta’sir  bir  leksik-grammatik  sostavga  (tuzilishga)  turli  intonatsion 
konstruksiyalarning yuklanishi bilan ifodalanadi. Muallif kommunikatsiya jarayonida 
turli  ma’nolarda  birdan  ortiq  usulda  qo‘llanish  imkoniyatiga  ega  bo‘lgan  leksik-
grammatik  tuzilishlarni  ko‘p  ma’noli  deb  baholab,  ularga  aloqa-aralashuvda  bir 
qo‘llanishli  leksik-grammatik  tuzilishlarni  zidlaydi.  Bunda  ko‘p  ma’nolilik  gaplarni 
so‘roq,  xabar,  baho  kabi  turlarga  ajratishga  sabab  bo‘luvchi  farqlovchi  belgilarning 
mo‘’tadillashuvi  natijasida  yuzaga  chiqadi
2
.  Masalan,  baho  ifodalovchi  Qanday