O‘zbek tili fonetikasi

bo`shliqlari, til va tanglay, lab va tish, hiqildoq kabilar kiradi. Bular turli tovushlarni 
vujudga  keltirish  bilan  birga,  shovqin,  tovush  va  ovozni  kuchaytirish,  qo`shincha 
ranglar  hosil  qilish  kabi  xususiyatlarga  ega.  Tomoq,  shuningdek,  og`iz  va  burun 
bo`shliqlari tovushni kuchaytirib beruvchi rezonatorlik vazifasini bajaradi. 
Og`iz  bo`shlig`I  yuqori  tomondan  qattiq  va  yumshoq  tanglay,  pastdan  jag` 
bilan  til  osti  o`rtasida  joylashgan  muskul,  yon  tomondan  lunjjar  bilan  chegaralanib 
turadi. Og`iz bo`shlig`ining pastida til va uning negizi, tubi, tilning orqa, o`rta va old 
qismlari,  pastki  qator  tishlari,  so`ngra  ostki  lab  joylashgan.  Og`iz  bo`shlig`ining 
yuqorisida  kichik  til,  yumshoq  tanglay,  tanglay  va  uning  old  qismi,  yuqori  qator 
tishlar va ustki lab joylashgan. 
Agar yumshoq tanglay yuqori tortilib, kichik til orqaga surilsa hamda tomoqqa 
taqalsa,  burun  bo`shlig`iga  o`tadigan  havo  yo`li  to`siladi  va  nafasning  og`iz 
bo`shlig`idan o`tishi natijasida og`iz tovushlari paydo bo`ladi. 
Yumshoq tanglay pastga tushirilib, kichik tiloldinga surilsa, og`iz bo`shlig`idan 
o`tadigan  havo  yo`li  to`siladi,  nafas  burum  bo`shlig`idan  o`tadi  va  burun  tovushlari 
hosil bo`ladi. 
Nutq  apparatining  yuqori  qismi  –  hiqildoqning  etagi,  bo’g’iz  va  tomoq,  og’iz 
va  burun  bo’shliqlari,til  va  tanglay,  lab  va  tish  asosiy  nutq  o’rganlari  bo’lib,  bu 
organlar nutq tovushlarining rang-barang turlarini vujudga keltiradi. 

---

67 
 
Shunday qilib, diafragma, o’pka, bronx va traxeya havo o’tkazuvchi manbalar 
ekan.  Ulardan o’tgan  havo oqimi  nutq  tovushlarini  hosil qilishda harakatlantiruvchi 
sifatida  xizmat  qiladi.  Hiqildoq  ovoz paydo bo’ladigan  manba  hisoblanadi.  Tomoq, 
og’iz  va  burun  bo’shliqlari  esa  oberton  va  rezanatortonlar  manbaidir.  Og’iz 
bo’shlig’idagi  organlarning  siqilishi  va  bir-biriga  yaqinlashuvi  natijasida  turlicha 
shovqinlar hosil bo’ladi. 
Ko‘krak  qafasi  qobirg‘a,  o‘pka,  kekirdakdan  iborat.O‘pkadan  chiqqan  havo 
kekirdak orqali og‘iz bo‘shlig‘iga kelib, turli to‘siqlarga uchraydi. 
Tovush  paychalari  tomoqda  kekirdak  yuqorisida  joylashgan  mayda  lastik 
muskulchalardan  iborat.  Tovush  paychalari  unli  tovush  hosil  qilishda  harakatga 
keladi.  Tovush  paychalarining  ishtirokiga  ko‘ra  undoshlar  ham  ikkiga  bo‘linadi. 
Tovush  paychalari  harakatga  kelib  taranglashganda  va  ular  oralig‘i  bir-biidan 
uzoqlashganda, jarangli undoshlar hosil bo‘ladi. Tovush paychalari harakat qilmasa, 
jarangsiz undoshlar hosil bo‘ladi. 
Kichik til chuqur til orqa va burun tovushlarini hosil qilishda qatnashadi. 
Og‘iz  bo‘shlig‘i  hajm  va  shakl  jihatdan  har  xil  tusga  kira  oladi.  Bunda  til 
harakati  bilan  pastki  jag‘  harakati  muhim  rol  o‘ynaydi.  Og‘iz  bo‘shlig‘i  umuman 
tovush hosil qilishda bosh rezanatorlik vazifasini bajaradi. 
Til  og‘iz  bo‘shlig‘idagi  eng  harakatchan  nutq  organidir.  Tilning  harakati  va 
holatiga ko‘ra unlilar tor, o‘rta va keng fonemalarga bo‘linadi. 
Pastki  jag‘  harakatchan  nutq  organlaridan  biridir.  Uning  harakati  natijasida 
og‘iz  bo‘shlig‘i  turli  hajm  va  shaklga  ega  bo‘ladi.  Unlilar  tasnifida  tor,  o‘rta,  keng 
unlilarning  farqlanishida  tilning  ko‘tarilishi  va  tushish  darajasi  ham  muhim  rol 
o‘ynaydi. 
Tish  passiv  nutq  organidir.  Tish  til  oldi,  tish  va  lab-tish  tovushlarini  hosil 
qilishda ishtirok etadi. 
Lab  lablashgan  tovushlarni,  shuningdek,  ba’zi  portlovchi  tovushlarni  hosil 
qilishda faol ishtirok etadi. 
Burun  passiv  nutq  organidir.  U  tovush  hosil  qilishda  qo‘shimcha  rezonans 
vazifasini  bajaradi.  O‘pkadan  kekirdak  orqali  kelayotgan  havo  oqimining  bir  qismi 
kichik til orqali boshqarilib, burun bo‘shlig‘i yo‘li bilan tashqariga chiqadi, natijada 
tovush  tembrida  qo‘shimchcha  ohang  hosil  bo‘ladi.  Lekin  bunday  vaqtda  ham 
havoning  (ohangning)  asosiy  qismi  asosiy  rezonator  bo‘lgan  og‘iz  bo‘shlig‘i  orqali 
tashqariga chiqadi. 
Yozuv  sistemasida  bir  nutq  tovushining  emas,  balki  nutq  tovushlaridan 
ikkitasining  birikmasini  ifodalaydigan  ye,  yo,  yu,  ya  kabi  shakllar  kirill  yozuvida 
qo‘llanadi. Bu shakllar grafema deb ataladi. Grafemalarning birinchi elementi til o‘rta 
y undoshi va ikkinchi elementi e, o, u, a unlilarining birisidan iboratdir. 
Lotin  yozuviga  asoslangan  yozuvda  esa  bir  tovushni  ikki  shakl  orqali 
ifodalanish hodisasi mavjud. Ularni harflar birikmasi deb nomlashadi. Bular: ng, ch, 
sh harfiy birikmalaridir. Ng n g harflar birikmasi yangi, ko‘ngil, dengiz, singil, keling, 
bordingiz; tong, ming, teng kabi so‘zlarda til orqa ovozdor burun tovushini ifodalash 
uchun  yoziladi.  Ch  ch  harflar  birikmasi  choy,  chevar,  chiroyli,  chaman;  achchiq, 
uchun,  bichiqchi;  kuch,  kech  kabi  so‘zlarda  til  oldi  jarangsiz  qorishiq  undoshni 
ifodalash uchun yoziladi. Sh sh harflar birikmasi shahar, shisha, shodlik, ish, pishiq; 

---

68 
 
bosh,  tosh  kabi  so‘zlarda  til  oldi  jarangsiz  sirg‘aluvchi  undoshni  ifodalash  uchun 
yoziladi. 
Orfografik belgilar hech qanday tovushni bildirmaydi, bular ma’lum orfografik 
vazifalarnigina bajaradi. Kirill yozuvida orfografik belgilarni ‘, belgilari tashkil qilsa, 
lotin  yoviga  asoslangan  o‘zbek  yozuvida  orfografik  belgiga  tutuq  (‘)  belgisi  kiradi. 
Tutuq  belgisi  ikki  vazifani  bajaradi.  Birinchisi,  a’lo,  ba’zan,  ma’yus,  ta’zim;  ra’y, 
ta’b;  e’lon,  e’tibor,  e’tiqod,  me’mor,  ne’mat,  she’r,  fe’l;  Nu’mon,  shu’la  kabi 
o‘zlashma so‘zlarda unlidan keyin shu unli tovushning choziqroq aytilishini ifodalash 
uchun  qo‘yiladi;  mo‘’jiza,  mo‘’tadil,  mo‘tabar  kabi  so‘zlarda  o‘  unlisi  choziqroq 
aytilsa ham, tutuq belgisi qo‘yilmaydi. Ikkinchisi, in’om, sa’nat, qat’iy, mas’ul kabi 
o‘zlashma  so‘zlarda  unlidan  oldin  shu  unli  oldingi  undosh  tovushdan  ajratib 
aytilishini ifodalash uchun qo‘yiladi. 
Tutuq  belgisi  bu  asosiy  ikki  vazifadan  tashqari  yana  c  va  h  harflari  ikki 
tovushni  ifodalaganda  ularni  farqlash  uchun  ular  orasiga  qo‘yiladi:  Is'hoq,  as'hob 
kabi. 
Shunday  qilib,  nutq  tovushlarining  hosil  qilinishi  akustik  va  fiziologik 
jarayonning  ishtiroki  natijasida  yuzaga  keluvchi  murakkab  hodisadir.  Nutq 
protsessida  nutq  tovushlarining  sotsial  qimmati  (ma’no  farqlovchi  qimmati)  hal 
qiluvchi rol o‘ynaydi.