O‘zbek tili fonetikasi

Tayanch termin va iboralar. 
Transkripsiya;  transkripsion  belgi;  diakritik  belgi;  transliteratsiya;  fonetik 
transkripsiya; 
fonologik 
transkripsiya; 
xalqaro 
fonetik 
alfavit; 
unlilar 
transkripsiyasi; undoshlar transkripsiyasi. 
 
 
NUTQ APPARATI 
 
Reja: 
1.Faol (aktiv) nutq organlari. 
2. Nofaol (passiv) nutq organlari. 
 
Fonetika  tovushlarning  hosil  bo‘lishi,  talaffuzi,  bo‘g‘in  va  urg‘uning 
xususiyatlari  haqida  ham  ma’lumot  beradi.  Tilimizdagi  barcha  so‘zlar  nutq 
tovushlaridan  tashkil  topgan.  Nutq  tovushlari  ma’no  ajratish  uchun  xizmat  qiladi. 
Ana  shu  jihati  bilan  tabiatdagi  boshqa  tovushlardan  farq  qiladi.  Nutq  tovushlarini 
nutq a’zolarimiz hosil qiladi. 
Nutq  tovushlari  talaffuz  organlarining  ma’lum  harakati  bilan  hosil  bo‘ladi. 
Nutq tovushlari hosil bo‘lishda ishtirok etuvchi organga nutq  organlari deyiladi. Bu 
organlarning yig‘indisi esa nutq apparati sanaladi. 
Nutq apparati o‘zining holati va harakatiga qarab ikkiga bo‘linadi: 
1.Faol nutq organlari: tovush paychalari, kichik til, til, lab va pastki jag‘lar. 
2.Nofaol  nutq organlari:  ko‘krak  qafasi, kekirdak,  yuqori  jag‘,  qattiq tanglay, 
burun, tish. 
Demak,  nutq  tovushlarini  hosil  qilish  uchun  xizmat  qiladigan  a’zolar  shartli 
ravishda  nutq  apparati  deb  yuritiladi.  Nutq  apparati  asosan  uch  qismdan  iborat:  1) 

---

66 
 
nafas yoli – nutq apparatining quyi qismi; 2) hiqildoq – nutq apparatining o’rta qismi; 
3) tomoq, og’iz va burun bo’shliqlari - nutq apparatining yuqori qismi. 
B i r i n c h i qismi bo‘g‘izdan pastki qism bo‘lib, unga ikki o‘pka, ikki bponx 
va  traxeya  kiradi.  Ular  o‘zidan  tovush  chiqara  olmaydi,  balki  yuqoridagi  nutq 
apparatiga havoni yo‘naltiruvchi vosita sifatida ishtirok etadi. Nutq apparatining quyi 
qismi  o’pka,  bronxlar  (o’pkada  tarmoqlanib  ketgan  nafas  yo’llari),  diafragmadan 
iborat.  Havo  o’pkadan  bronxlar  orqali  o’tib,  tarmoqdagi  nafas  yo’lidan  nutq 
tovushlarini  hosil  qiladigan  vaziyatda  tashqariga  chiqib  ketadi.  O’pkadan  chiqqan 
nafasni  tovush  hosil  qilish  holatiga  keltirishda  ko’krak  qafasini  qorin  bo’shlig’idan 
ajratib turadigan parda (diafragma) muskullarining xizmati katta. Bu bosqich tovush 
chiqarish uchun asos sifatida xizmat qiladi. 
I k k i n ch I s i bo`g`iz bo`shlig`i bo`lib, unga asosan halqasimon tog`ay, ikki 
piramidasimon  tog`ay  va  qalqonsimon  tog`aylar  joylashgan.  Halqasimon  va 
qalqonsimon  tog`aylar  tovush  paychalarining  harakatlarini  boshqarib  turadi.  Nutq 
apparatining  o`rta  qismida  joylashgan  tovush  paychalari  nomi  bilan  yuritiladigan 
elastik muskullar va bu muskullarni harakatga keltiruvchi tog`aylar nutq tovushlarini 
hosil  qilishda  muhim  ahamiyatga  ega.  Ovoz  nutq  apparatining  o’rta  qismida 
(hiqildoqda), nafas yo’lida paydo bo’ladi. Elastik muskullardan iborat bo’lgan tovush 
paychalarining  yuqoridagi  qismi  qalqonsimon  kemirchakka,  quyi  qismi  esa 
halqasimon  kemirchakka  yopishgan  piramida  shaklidagi  cho’michsimon  ikki 
kemirchakka  bo’g’langan.  Shu  kemirchaklarning  yordami  bilan  tovush  paychalari 
harakatga keladi.Hiqildoqda ko’ndalang turgan tovush paychalarini goh ochiladi, goh 
yopiladi.  Tovush  paychalari  oralig’ining  torayishi  va  o’pkadan  chiqqan  nafasning 
tovush paychalarini titratishi, tebratishi natijasida ohangdr tovushlar yuzaga keladi. 
Nutq  apparatining  u  ch  i  n  ch  i  qismiga  bo`g`iz  va  tomoq,  og`iz  va  burun