K I m y o ki my oga oi d atama lar etimilo gi ya si

Meta-, orto-, para- 
Bu  old  qo‘shimchalarning  barchasi  yunoncha  ildizga  ega  bo‘lib,  xususan:  meta  - 
«oraliqda»,  «orasida»  degan  so‘zdan;  orthos  -  «to‘g‘ri»  degan  so‘zdan;  hamda,  para  - 
«yonida»,  «yaqinida»,  hamda  «o‘xshash»  degan  so‘zdan  olingan.  Organik  kimyoda  bu  old 
qo‘shimchalar  benzol  halqasidagi  o‘rin  almashinuvchilarni  ifodalash  uchun  qo‘llaniladi  va 
qoidaga ko‘ra, defis, ya'ni, «-» belgisi orqali yoziladi (masalan orto-ksilol). Shuningdek, bu old 
qo‘shimchalarni  qisqartirgan  holda  yozish  qoidasi  ham  mavjud.  Bu  holda,  qo‘shimcha 
qisqartmasi kursiv harf bilan yoziladi. Masalan, n-nitroanilin. Noorganik kimyoda esa, ushbu 
old  qo‘shimchalarni  o‘zakka  qo‘shib  yoziladi  va  hech  qanday  defis  qo‘yilmaydi.  Odatda, 
noorganik kimyoda bu old qo‘shimchalar kislotalar va ularning tuzlarining nomlarida uchraydi. 
Agar,  element  aynan  bir  xil  oksidlanish  darajasida  ikki  xil  kislota  hosil  qilsa,  unda,  ushbu 
kislotalardan  tarkibida  kislorod  atomi  kamroq  bo‘lganining  nomi  oldidan  «meta-»  qo‘shib 
aytiladi va aksincha, ko‘proq kislorod atomlari tutganiga esa «orto-» qo‘shib aytiladi. Bunda, 
mazkur  elementning  bitta  atomiga  nisbatan  kislorod  atomlarining  soni  hisobga  olinadi. 
Misollar keltiradigan bo‘lsak. HBO
2
 – metabor kislotasi, HPO
3
 – metafosfor kislotasi va ho 
kazo; hamda, H
3
BO
3
 – ortobor kislotasi, H
3
PO
4
 – ortofosfor kislotasi va ho kazo. Aynan shu 
qoida tuzlarga ham taalluqli bo‘lib, masalan, kaliy metaarsenid KAsO
2
 ni esga olish mumkin. 
«Para-»  old  qo‘shimchasini  siz  paramagnetizm,  paravodorod,  paravolframatlar  va  ho  kazo 
terminlarda uchratgan bo‘lsangiz kerak.  
Yuqorida sanalgan old qo‘shimchalarga ega terminlarni shuningdek, parapsixologiya, 
paraxor, metabolizm, ortodoks, ortoped, hamda, orfografiya singari misollarda ham uchratish 
mumkin. Bir qiziq faktni ham esga olib ketsak o‘rinli bo‘ladi: «orfografiya» so‘zi bir paytlar θ 
belgisi orqali, ya'ni, orθografiya tarzida yozilishi zarurligi haqida qoida mavjud bo‘lgan.  
Neo- 
Mazkur old qo‘shimchaning  «yangi» so‘zi bilan bog‘liqligini ziyrak kitobxon darhol 
anglagan bo‘lsa kerak. Haqiqatan ham,  «neo-» bilan boshlangan termin odatda, nimaningdir 
mutlaqo yangi talqinini ifodalaydi. Old qo‘shimchaning o‘zi esa yunon tilidagi neos - «yangi» 
so‘zidan  olingan.  Kimyoda  esa  bu  old  qo‘shimcha  bilan  boshlanuvchi  atama,  xossalari 
avvaldan ma’lum bo‘lgan biror moddaga o‘xshash bo‘lgan yangi kashf qilingan, yoki, yangi 
olingan  moddaning  nomini  bildiradi.  Masalan,  pentan  –  neopentan,  izopren  –  neopren, 
enteroseptol – neo-enteroseptol va ho kazo.   

---

97 
 
Nor- 
Bizning  tilda  «me’yoriy»  deyiladigan  tushunchani  inglizchada  va  boshqa  Yevropa 
tillarida  normal  deyiladi.  Nor-  old  qo‘shimchasi  aynan  shu  so‘zdan  olingan.  Kimyoga  oid 
atamalarda bu old qo‘shimcha, nomi keltirilgan moddaning strukturasida qaysidir bir o‘rindosh 
yo‘qligini  va  shu  sababli,  ushbu  modda,  o‘zining  boshlang‘ich  –  me’yoriy  holatiga  kelib 
qolganini  bildiradi.  Shuningdek,  bunday  old  qo‘shimchalar  sikl  o‘lchamining  kamayishi, 
hamda, tarmoqlangan zanjirning me’yoriy zanjirga aylanishini ham bildiradi. Misol tariqasida, 
noradrenalin, norvalin va boshqalarni esga olish mumkin.  
Peri- 
Yunon tilida peri so‘zi «yaqinida», «yonginasida» degan ma’nolarni beradi. Kimyoda 
bu  old  qo‘shimchani  masalan  perisiklik  reaksiya,  peritektika,  perimidin  singari  terminlarda 
uchratishingiz mumkin.  
Psevdo- 
«Yolg‘on», «uydirma» so‘zlarini yunon tilida pseudos deyiladi. Biroq, kimyoda bu old 
qo‘shimchaga  ega  terminlar  bilan  uydirma,  xayoliy  moddalarni  emas,  balki,  real  mavjud 
moddalarni  nomlanadi.  Masalan,  psevdobutilen  –  butilenning  izomeri  CH
3
CH=CHCH
3
 
bo‘ladi.  Kumolning  izomeri  ham  psevdokumol  deyiladi  (1,2,4-to‘g‘ri-metilbenzol).  Lekin, 
ba’zan, ushbu old qo‘shimchaning asl ma’nosiga muvofiq keladigan nomlar ham uchrab turadi. 
Masalan, psevdogalogenlar (ClCN(CN)
2
), (SCN)
2
 va ho kazolar aslida galogen emas.   
Seka- 
Lotincha  secare  -  «kesmoq»  so‘zidan.  Masalan,  xolestanonning  oksidlanish 
parchalanishida seka-dikarbon kislotasi hosil bo‘ladi. 
Semi- 
Ushbu  old  qo‘shimcha  «yarimta»  degan  ma’noni  beradi.  Bu  old  qo‘shimchaga  ega 
kimyoviy terminlar talaygina: semipolyar aloqasi, semikarbazid, semikolloidlar, semixinonlar 
va ho kazo.  «Semi-» old qo‘shimchasi lotin tilidan olingan va uning  yunoncha talqini  gemi- 
bo‘ladi.