K I m y o ki my oga oi d atama lar etimilo gi ya si

Karrali va ulushli birliklar uchun old qo‘shimchalar   
 
Nomi  Qisqartmasi  Qiymati 
Kelib 
chiqish 
tili 
Etimologiyasi 
Qabul 
qilingan yili 
Yotta 
Y 
10
24
 
Yunoncha  okto – sakkiz (1000
8
) 
1991 
Zetta 
Z 
10
21
 
Lotincha 
septem – yetti (1000
7
) 
1991 
Eksa 
E 
10
18
 
Yunoncha  hex – olti (1000
6
) 
1975 
Peta 
P 
10
15
 
Yunoncha  pente – besh (1000
5
) 
1975 
Tera 
T 
10
12
 
Yunoncha  Teras – maxluq 
1960 
Giga 
G 
10
9
 
Yunoncha  Gigas - gigant 
1960 
Mega 
M 
10
6
 
Yunoncha  Megas – ulkan 
1919 
Kilo 
k 
10
3
 
Yunoncha  Chilioi - mingta 
1795 
Gekto 
g 
10
2
 
Yunoncha  Hekaton – yuz 
1795 
Deka 
da 
10
1
 
Yunoncha  Deka – o‘n 
1795 
Detsi 
d 
10
−1
 
Lotincha 
Decimus – o‘ndan bir 
1793 
Santi 
c, sm 
10
−2
 
Lotincha 
centimentus – yuzdan bir 
1793 
Milli 
m 
10
−3
 
Lotincha 
Millesimus – mingdan bir 
1793 
Mikro 
μ 
10
−6
 
Yunoncha  Micros – kichkina 
1919 
Nano 
n 
10
−9
 
Yunoncha  Nannos - mitti 
1960 
Piko 
p 
10
−12
 
Italyancha  Piccolo – mayda 
1960 
Femto 
f 
10
−15
 
Daniyacha  Femten – o‘n besh 
1964 
Atto 
a 
10
−18
 
Daniyacha  Atten – o‘n sakkiz 
1964 
Zepto 
z 
10
−21
 
Lotincha 
Septem – yetti (1000
−7
) 
1991 
Yokto 
y 
10
−24
 
Yunoncha   Okto – sakkiz (1000
−8
) 
1991 
 
 
1991-yilda  qabul  qilingan  old  qo‘shimcha  nomlarining  o‘zi  yunoncha  yota  (Ι,  ι)  va 
dzeta  (Ζ,  ζ)  harflari  orqali  atalsa-da,  lekin,  ularning  qisqartmalari  uchun  lotin  alifbosining 
so‘ngi ikki harfi (y va z) qabul qilingan.  
 
Mazkur  old  qo‘shimchalar  fanda  duch  kelish  mumkin  bo‘lgan  aksariyat  qiymatlarni 
belgilash  va ko‘rsatish  uchun kifoya qiladi.  Lekin, ba’zan bu old  qo‘shimchalar ham  yetarli 
bo‘lmaydigan  favqulodda  katta  yoki  mayda  qiymatlar  ham  uchrab  turadi.  Xususan,  SI  ga 
kirmaydigan  yuza  birligi  bo‘lmish  barn  birligini  yadro  reaksiyalarida  qo‘llash  uchun  juda 
qulaydir. Yadro reaksiyalarida samarali ko‘ndalang kesim yuzasi 10
−28
 m
2
 ga teng bo‘ladi. Shu 
sababli,  uni  mazkur  old  qo‘shimchalar  orqali  ifodalash  ancha  mushkuldir.  Qolaversa,  ayrim 
fizik kattaliklar uchun ba’zi old qo‘shimchalarni qo‘llashdan ma’no yo‘q. Masalan, elementar 
zaryad  1,602×10
−19
  Kl  ga  teng  bo‘lgan  holda,  demak,  buning  uchun  yoktokulon  (10
−24
  Kl) 
ulushli birligini qo‘llashdan ma’no yo‘q. 
 
 
Kimyoviy terminlarda ham old qo‘shimchalar talaygina. Quyida ular haqida ma’lumot 
keltiramiz.   

---

92 
 
Allo-   
Ushbu old qo‘shimchaning ildizi yunoncha allos - «o‘zgacha» degan so‘zdir. Kimyoda, 
ushbu old qo‘shimchali termin, qaralayotgan kimyoviy birikmaning tuzilishiga ko‘ra, boshqasi 
bilan o‘xshash ekanini bildiradi. Masalan, alloizoleytsin – izolleytsinning optik izomerlaridan 
biridir;  stereoizomer  psevdokodein  va  allopsevdokodein;  va  ho  kazo.  Qo‘shbog‘li 
birikmalardagi  geometrik  izomeriyada  mazkur  old  qo‘shimcha  nisbatan  barqaror  shaklni 
bildiradi.  Masalan,  otsimen  (3,7-dimetil-1,3,7-oktatrien)  hamda  allootsimen  (2,6-dimetil-
2,4,6-oktatrien)  va  ho  kazo.  Shuningdek,  geksagonal  panjarali  allopalladiy  mineralini  ham 
misol  tariqasida  ko‘rsatish  mumkin.  Sof  palladiyning  panjara  strukturasi  chegaraviy 
markazlashgan kubik shaklida bo‘ladi.  
Ambi-   
Siz,  har  ikkala  qo‘lini  birdek  ishlata  oladigan  odamni  ambidekstr  deyilishidan 
xabardormisiz?  Ambi-  old  qo‘shimchasi  ikki  taraflama,  yoki,  har  ikkala  tarafi  teng  kuchli 
bo‘lgan  holatlarda  qo‘llanadi.  Bu  qo‘shimcha  lotinchada  «har  ikkalasi»  degan  ma’noni 
beruvchi  ambo  so‘zidan  yasalgan.  Kimyoda,  mazkur  old  qo‘shimcha  ambident  birikmalar 
tushunchasi orqali tanish. Ambident birikmalar ikkita reaksion markazga ega bo‘ladi.