Xromatografiya, affin, sorbsiya, sorbent, elyuent, faza
Xrom elementi nomining kelib chiqishi bilan, xromatografiya termini etimologiyasi
deyarli bir xil. Ya’ni, bunda ham, yunoncha chroma – «rang» so‘zi asosiy o‘rinni egallaydi va
unga «yozaman» ma’nosini beruvchi garpho so‘zi ulab qo‘yilgan. Demak, xromatografiya
so‘zining aynan tarjimadagi ma’nosi «rangli yozmoq» desak to‘g‘ri bo‘ladi. zamonaviy
xromatograf asboblari «rangli yozish» natijalarini displeyda ko‘rsatadigan darajada rivojlanib
ketgan. Lekin, 1903-yilda ilk bora xromatografik tekshiruv o‘tkazgan Mixail Svet (1872-1919)
yashil barglarning pigmentlarini ajratib olib, turli ranglar bilan namoyon bo‘lgan halqalarni
olgan edi. Svet (цвет) so‘zi rus tilida «rang» ma’nosini berishini bilsangiz kerak. Shunga ko‘ra,
tasodifan yoki, ataylab shunday bo‘lib qoldiki, xromatografiya terminiga, uni ixtiro qilgan
olimning familiyasidan bog‘lanib qoldi. Xromatografiya yordamida olingan qayd natijalari
xromatogramma deyiladi. Yunon tilida gramma bu - «yozuv», «chizuv», «belgi» singari
ma’nolarni bildiradi. Ushbu so‘z yana ko‘plab terminlarda, xususan, kardiogramma,
rentgenogramma, ossilogramma va ho kazolarda uchraydi. Xromatografiyaning eng yuqori
sezgirlikka ega turlaridan biri affin xromatografiyasi deyiladi. Bu termin lotincha affinitas -
«qarindoshlik aloqalari» ma’nosidagi so‘zdan kelib chiqqan.
Sorbent va sorbsiya so‘zlari ham lotin tilidagi sorbere so‘zidan ildiz olgan bo‘lib,
«yutmoq» ma’nosini beradi; elyuent esa «yuvmoq» ma’nosidagi eluere so‘zidan kelib chiqqan.
Xromatografiyada sorbent qattiq faza hisoblanadi; yunon tilida phasis - «chiqib kelish»,
«ko‘tarilish» ma’nosini beradi (Quyosh chiqishi ma’nosidagi singari). Avvallari faza so‘zi
faqat Oy fazalariga nisbatan ishlatilgan bo‘lsa, keyinchalik, fan olamida bu termin keng
ma’nolarda tarqalib ketdi. Aytish joizki, faza so‘zining yunoncha ildizi bo‘lmish o‘sha phasis
so‘zidan yana boshqa bir necha termin shakllangan bo‘lib, masalan, phainomenon – so‘zi
«fantaziya», «fantom» va «fenomen» so‘zlarining ildizi sanaladi. Phainomenon so‘zining asl
yunonlar iste’molidagi ma’nosi - «ko‘ringandek bo‘ldi, ehtimol», «shunday tuyuldi» degani
bo‘ladi. Endi siz, fantaziya va fantom so‘zlarining ma’nosini yaxshiroq tushunib olgan
bo‘lsangiz kerak.
Xromofor
Molekuladagi muayyan guruh atomlar butun birikmaning rangini belgilaydigan bo‘lsa,
ushbu guruhni fanda xromofor deyiladi. Termindagi chroma – «rang», hamda, phoros -
«tashuvchi» so‘zlari umumiy ma’noni yasaydi. Mazkur terminni 1876-yilda nemis kimyogari
Otto Nikolaus Vitt (1853-1915) taklif qilgan. Vint organik kimyo bo‘yicha mutaxassis bo‘lgan
bo‘lib, uning ilmiy ishlari asosan sintetik bo‘yoq moddalar olishga qaratilgan.
90
Do'stlaringiz bilan baham: |